تأملی بر نقش گروههای کار فرا زمانی در توسعه دانش از طریق تدوین دانشنامه‌ها و شرح‌نویسی بر کتابهای علمی و دانشگاهی

اجرای برخی پروژه‎ها، نظیر احداث سدهای بزرگ و جاده‎های طولانی، فراتر از حوصله و توان یک نسل معین است؛ دایرة‎المعارفها و فرهنگهای بزرگ نیز آثاری ذی‌قیمت و ارجمندند که معمولاً در دوره‎های طولانی به وسیله افراد متعدد و با تخصصهای متنوع پدید می‎آیند. گاهی مدت زمان لازم برای تدوین این‌گونه آثار، به حدی طولانی می‎شود که از حدود حوصله و توانمندی یک گروه و یا حتی یک نسل خارج می‎شود و نسلهای متوالی کارکنان، اجرای بخشهای متعدد پروژه‎های مذکور را بر عهده می‎گیرند. کتابهای درسی نیز معمولاً در دوره‎های مکرر بازبینی و بازپردازی می‎شوند و گاهی افراد جدیدی به مؤلفان قبلی اضافه یا از آنها کم می‎شوند تا یک مجموعه درسی منقح شکل بگیرد و توسعه یابد. این مهم بر ضرورت برنامه‎ریزیهای بلندمدت و سازمان‌دهی پژوهشگران در قالب گروههای بین نسلی و فرا نسلی می‎افزاید.

بیان مسئله

مسئلة اصلی پژوهش، شناسایی روشهای اداره پروژه‌های بلندمدت و فرا نسلی در دوره‌های فرا زمانی است.

ماهیت پروژه‎های فرا زمانی

منظور از پروژه‎های فرا زمانی، پروژه‎هایی است که اجرای آنها به فعالیت گروههای متعدد در نسلهای متوالی نیاز دارد. برای مثال، با مروری بر تاریخ تمدن ملل به نظر می‎رسد که پروژه‎هایی چون احداث اهرام ثلاثه، کاخهای تخت جمشید و دیوار چین، در دوره‎های زمانی بسیار طولانی و به وسیله نسلهای متوالی بردگان، کارکنان یا سربازان ساخته شده‎اند (ر.ک.: Durant & Durant, 1965; Wikipedia, 2011).

مسئله مهمی که در مدیریت پروژه‎های فرا نسلی جلب توجه می‎کند، آن است که چگونه می‎توان افراد متعدد را با تخصصهای متنوع، در قالب گروههای متوالی و نسلهای پیاپی برای انجام کار و فعالیت در یک پروژه برانگیخت؛ به‌ویژه این مهم قابل تأمل است که چگونه می‎توان فعالیتهای اعضای این گروهها را در میان نسلهای متوالی و متناوب هماهنگ نمود. بنابراین، مهم‎ترین مسائل مدیریتی مترتب بر اداره گروههای فرا زمانی عبارت‌اند از: نحوه انگیزش افراد در دوره‎های فرا نسلی و شیوة هماهنگ ساختن فعالیت آنان.

بدیهی است که اداره پروژه‎های محدود به دوره زمانی حیات یک نسل، بسیار ساده‎تر از اداره پروژه‎هایی است که کارکنانی از نسلهای متوالی آنها را اجرا می‎کنند؛ زیرا با گذر زمان، سلیقه‎ها، روشهای انجام دادن کار و فناوریها تغییر می‎کنند و دشوار می‎توان افراد جدید را متقاعد کرد که با منطق سنتی، به کارهای جدید بپردازند. از این‌رو، هدایت گروههای کار فرا زمانی، نیازمند اتخاذ تدابیر ویژه‎ای برای انگیزش و راهبری است؛ ضمن اینکه هماهنگ‎سازی رویه‎ها، رفتارها و فناوریهای گوناگون در طول زمان، کاری چالش‎برانگیز و پراهمیت است که بر دشواری اجرای پروژه‎های دیرپا و فرا زمانی می‎افزاید.

در تعریف پروژه‎های فرا زمانی می‎توان به پروژه‎هایی اشاره کرد که بیش از یک نسل کاری را به خود مشغول می‎سازند. از یک دیدگاه می‎توان با در نظر گرفتن دوره‎های سی ساله استخدامی، دوره‎های بیش از سی سال را فرا زمانی نامید. اما با توجه به این که در هر دوره ده ساله، افراد زیادی از سیستمهای اداری خارج می‎شوند و افراد دیگری به آنها می‎پیوندند، شاید بتوان دوره‎های بیش از ده سال را دوره‎های فرا زمانی فرض کرد. به هر حال، شاخص مهم برای تعریف دوره‎های فرا زمانی، جابه‎جایی نیروی انسانی است. بر این اساس، دوره کار فرا زمانی، دوره‎ای است که در آن اعضای گروهها یا سازمانها عوض می‎شوند و ساخت و بافت نیروی انسانی تغییر می‎کند. بنابراین، مدت دوره‎های فرا زمانی، از یک سازمان به سازمان دیگر متغیر خواهد بود.

اهداف پژوهش

این پژوهش با هدف شناسایی قابلیتهای فرا نسلی گروههای کار فرا زمانی برای اهتمام به کارهای علمی دیرپا انجام پذیرفته است. در واقع، از جمله اهداف اصلی این پژوهش بررسی امکان استفاده از این گروهها برای انجام دادن فعالیتهای علمی طولانی است.

روش پژوهش

روش این پژوهش، مطالعه تطبیقی است. بدین‌منظور، نحوه تدوین پنج دایرة‌المعارف بزرگ بررسی می‌شود تا امکان بهْ‌‌گزینی روشهای موردنظر فراهم آید.

مبانی نظری پژوهش

انگیزش کارکنان در گروههای فرا زمانی بسیار دشوارتر از گروههای عادی است. افراد در گروههای عادی، در یک زمان گرد هم می‎آیند و تصمیم می‎گیرند که کاری را انجام دهند؛ هدفشان معین می‎شود؛ ساختار گروه شکل می‎گیرد و افراد برای نیل به هدف تلاش می‎کنند. در چنین شرایطی، هر فرد می‎داند که چرا به یک گروه پیوسته است و ابتدا در جریان کل فراگرد کار قرار می‎گیرد. هر چند گاهی نیز فراگرد انجام یک کار یا وظیفه‌ای معین، بسیار گسترده می‎شود و ایجاد یک سازمان بزرگ را اجتناب‎ناپذیر می‎سازد؛ در این حالت، گروههای رسمی و غیررسمی متعدد (در چهارچوب قراردادها و شکلهای متفاوت همکاری) به هم می‎پیوندند و برای نیل به یک هدف مشترک تلاش می‎کنند.

به طور طبیعی، برخی از این افراد در برابر پول و پاداش مادی، برخی برای کسب اعتبار اجتماعی و حرفه‎ای، و برخی برای مقاصدی والاتر به گروه می‎پیوندند؛ ضمن اینکه برخی از این افراد، اهدافی صادقانه دارند، ولی برخی با اهداف فریبکارانه با یک گروه همکاری می‎کنند.

اگر انواع گروههای رسمی و غیررسمی، از حیث مدت زمان همکاری مقایسه شوند، می‎توان آنها را در چهار حالت بدین شرح تصور کرد:

1. گروههای کار رسمی فعال در یک برهه از زمان. ساده‎ترین تصور سازمانی از یک گروه، تصور گروههای کار رسمی و معینی است که در یک برهه از زمان شکل می‎گیرند؛ زیرا در این حالت، مقررات کاری به طور روشن بیان می‎شوند و طرق پیوستن به گروه و گسستن از آن معین می‎گردد. این گروهها معمولاً تحت نظر یک سرپرست یا مدیر رسمی کار می‎کنند. برای مثال، می‎توان به تلاش عده‎ای پژوهشگر و استاد دانشگاه اشاره کرد که برای تألیف یک کتاب جامع، به صورت دسته‎جمعی زیر نظر یک استاد مجرب‎تر در یک زمینه موضوعی خاص کار می‎کنند. شیوه‌های تأمین انگیزه و وظایف هر یک از این افراد، به طور کاملاً واضح تعریف می‎شوند و رویه‎های هماهنگ‎سازی فعالیتها نیز به صراحت معین می‎گردند.

2. گروههای کار غیررسمی فعال در یک برهه از زمان. اهداف گروههای غیررسمی معمولاً با اهداف گروههای رسمی تفاوت دارند؛ هر چند ممکن است فعالیت این گروهها نیز به تحقق اهداف رسمی کمک کند. به هر حال، گروههای غیررسمی نیز معمولاً با اهدافی معین و برای فعالیت در یک برهه از زمان شکل می‎گیرند. در این نوع گروهها، به‌تدریج مقررات نانوشته‎ای بر شیوه‎های رهبری و عضویت حاکم می‎گردند؛ ضمن اینکه به‌طور مستمر، افرادی به این گروهها می‎پیوندند و افرادی نیز از آنها جدا می‎شوند. برای مثال، می‎توان به فعالیت پراکنده افرادی اشاره کرد که در برنامه‎های تفریحی دانشکده شرکت می‎کنند و به تدریج این برنامه‎ها را سامان می‎دهند. بدیهی است که شیوه انگیزش این افراد با شیوه‎های انگیزش متداول در میان گروههای رسمی تفاوت دارد و برحسب موضوع متفاوت است.

3. گروههای کار رسمی فرا زمانی. در این شکل از فعالیت، سازمانهایی برای دوره‎‎های زمانی طولانی بیش از یک دوره کاری (برای مثال، سی ساله و بیشتر) طراحی و سازمان‌دهی می‎شوند. این سازمانها مقرراتی را برای شروع فعالیت خود می‎نویسند و به مرور زمان آنها را توسعه می‎دهند و با نیازهای خود منطبق می‎سازند. به هر حال، در این حالت نیز مانند حالت اول (گروههای کار رسمی فعال در یک برهه از زمان)، از روشهای معینی برای تشویق و برانگیختن کارکنان استفاده می‎شود و روشهای هماهنگ‎سازی فعالیتها نیز به صراحت معین می‎گردند. برای مثال، می‎توان به آن دسته از شرکتهای انتشاراتی اشاره کرد که با هدف تدوین کتابهای درسی در دوره‌های پیاپی یا تدوین دایرة‎المعارفهای بزرگ فعالیت می‎کنند. این‌گونه سازمانها معمولاً به صورت رسمی تأسیس می‎شوند و همکاری نسلهای متوالی، در طی زمان و به تدریج، در آنها متداول و معمول می‎گردد.

4. گروههای کار غیررسمی فرا زمانی. در این حالت، سازمان فعالیت گروه، غیررسمی است و افراد با انگیزه‎های خاص برای تحقق اهدافی که نیل به آنها در دوره حیات یک نسل ممکن نیست و هیچ سازمان رسمی‎ای نیز از تحقق آنها حمایت نمی‎کند، گردهم می‎آیند. در این حالت نیز مانند حالت دوم (گروههای کار غیررسمی فعال در یک برهه از زمان)، احتمالاً افراد با اهدافی متفاوت دور هم جمع می‎شوند، ولی بر خلاف آن، همه افراد در یک نسل زندگی نمی‎کنند و گروه صرفاً یک رهبر در قید حیات ندارد، بلکه رهبری آن در گذر نسلها و گاهی در افق یک چشم‎انداز طولانی نافذ می‎گردد و گروه مذکور توسط افراد متعدد هدایت می‎شود؛ مانند فعالیت کسانی که سخنان امام علی «علیه‎السلام» را نوشتند؛ کسانی که آنها را دست به دست کردند؛ سید رضی (ره) و سایر کسانی که آنها را جمع‎آوری کردند؛ کسانی که آنها را چاپ کردند؛ کسانی که آنها را ترجمه کردند؛ کسانی که بر آنها شرح و تفسیر نوشتند؛ و کسانی که درصدد ایجاد یک تمدن جدید بر اساس آنها برآمده، برای تحقق اهداف مورد تأکید در آنها برخاستند و همه کسانی که به طراحی یک سیستم اجتماعی عدالت‎گرا بر اساس آن همت گماشتند. در تبیین ماهیت این نوع ساختارها و فعالیتها، اشاره به دو موضوع تأمل برانگیز است: استعاره دوی امدادی و ماهیت انگیزش معنوی.

اما در مجموع به نظر می‌رسد که استمرار فعالیت در قالب گروههای فرا زمانی یا
فرا نسلی، براساس عهدی است که گویا از پیش معین شده است.

ـ استعاره دوی امدادی. مفهوم گروههای کار فرا زمانی را به بهترین شکل می‎توان در پرتو استعاره دوی امدادی تبیین کرد.^[1] در دوی امدادی، چند نفر از اعضای یک گروه ورزشی، در طول یک مسیر معین، هر یک بخشی از راه مسابقه را طی می‎کنند و نمادی معین را به فرد دیگر می‎سپارند؛ به طوری که حاصل این تلاشها، در موفقیت مجموعه «گروه دوندگان» نمایان می‎گردد. در این فراگرد، هر چند هر یک از این افراد به تنهایی تلاش می‎کند و هنگام تلاش هر یک، از دیگری هیچ کاری جز تشویق و دعا برنمی‎آید، ولی حاصل کار هر دونده برای همه دوندگان مهم و ثمربخش است.

ـ ماهیت انگیزش معنوی توسعه گروههای غیررسمی فرا زمانی. گروههای کار غیررسمی فرا زمانی، معمولاً بر اساس یک نیاز روانی متعالی برانگیخته می‎شوند. هر چند ایدئولوژیهای مادی نیز گاهی در سامان‌دهی برخی گروههای کار غیررسمی فرا زمانی موفق بوده‎اند، در بلندمدت، باورهای معنوی در ساحت فرهنگهای دینی، به شکل اعجاب‎انگیزی موفق‎تر و اثرگذارتر جلوه کرده‎اند. بدین‌ترتیب، به نظر می‎رسد که توسعه گروههای کار غیررسمی فرا زمانی، به شدت در گرو وجود نوعی باور عمیق و قلبی به اهداف مشترک اعضای آنهاست؛ اهداف مشترکی که در ورای زمانها و مکانها و در چشم‎اندازی غایت‎نگر و عمیق قابل تصورند. البته ممکن است اعضای این گروهها، اهداف متنوع و متعددی داشته باشند، ولی معمولاً انگیزه‎های نسبتاً مشابهی برای پیوستن به گروههای مذکور دارند. این انگیزه‎ها در بسیاری از موارد، انگیزه‎هایی مذهبی یا علمی بوده، گروههای دیرپای فرا زمانی را برمی‎انگیزند تا طی قرنها فعالیت ‎کنند و توسعه یابند.

نقش تمدن‎ساز گروههای کار فرا زمانی

با در نظر گرفتن تأثیر شگرف گروههای کار فرا زمانی بر توسعه دانش بشری، به نظر می‎رسد که توسعه هدفمند و برنامه‎ریزی شده آنها در ساختهای رسمی و غیررسمی، نقش بسیار مهم و تعیین‌کننده‎ای برای انجام کارهای بزرگ و طاقت‎فرسا دارد. در طول تاریخ، بسیاری از پروژه‎های بزرگ به وسیله گروههای کار فرا زمانی شکل گرفته و توسعه یافته‎اند. بسیاری از این گروهها معمولاً در نوعی ساختار سازمانی رسمی ایجاد شده و از حمایت نهادهای قانونی و اداری برخوردار بوده‌اند؛ ولی گروههایی نیز بر مبنای ایمان به هدفی بزرگ، بدون طراحی و تشکل اولیه، در طول تاریخ شکل گرفته و فعالیت کرده‎اند؛ مانند کسانی که به ترویج کتب مقدس همت گماشته، تلاش کرده‎اند در گذر نسلهای پیاپی، از آنها رمزگشایی نمایند. همچنین می‎توان به تفاسیر قرآن کریم اشاره کرد که بخش مهمی از آنها حاصل فعالیتهای گروههای فرا زمانی غیررسمی محققان، مفسران و علمای عصرهای متوالی بوده‎اند؛ به طوری که چون شجره‎ای طیبه، آثار استادان توسط شاگردان تکمیل شده‎اند و توسعه یافته‎اند و به نسلهای بعد رسیده‎اند. همان‌طور که ملاحظه می‌شود، بخش مهمی از تمدن بشری، محصول فعالیت این‌گونه گروهها در اشکال رسمی و غیررسمی بوده است؛ در‌حالی‌که در گذشته، توسعه ارتباطات با موانع زیادی مواجه می‎شد و انتقال آراء و اندیشه‎ها از مردم یک نسل به نسل دیگر و از مردم یک منطقه به منطقه دیگر جهان دشوار بود، اما امروزه به سهولت می‎توان امکان ثبت و ضبط اندیشه‎ها و طراحی ساختارهای ارتباطی فرامکانی و فرا زمانی را تجربه کرد. نمونه‎ای از تلاشهای اخیر گروههای فرا زمانی را می‎توان در سیر تکاملی آثار تفسیری علامه طباطبایی (طباطبایی، 1383) و تکمیل و تکامل آنها در آثار تفسیری علامه جوادی آملی (جواد آملی، 1381) مشاهده کرد. البته امکان توسعه گروههای کار فرا زمانی غیررسمی از حوزه‎های دینی فراتر می‎رود و ظرفیت قابل توجهی را برای توسعه در سایر حوزه‎های علمی و معرفتی ایجاد می‎نماید؛ به‌ویژه با توجه به این مهم که در این امتداد، هرگونه تلاش علمی، تلاشی معنوی محسوب می‎شود، زیرا در این طرز تلقی، اساساً علم نور است و نمی‎تواند غیرمعنوی باشد (جوادی آملی، 1387).

اهمیت شبکه جهانی در توسعه گروههای کار فرا زمانی و فرامکانی

از حیث توسعه ساختاری، شاید بتوان از محیط وب، برای طراحی ساختارهای انتشاراتی متکی به مشارکت جمعی مردم جهان در نسلهای متوالی استفاده کرد؛ به گونه‎ای که برای ایجاد و توسعه کتابهای درسی و دایرةالمعارفهای بزرگی که دستاوردهای مهم تمدن بشری را گزارش می‎کنند، مناسب باشد.

به نظر می‎رسد شبکه جهانی با ظرفیتهای جدیدی که نمایان ساخته، روند توسعه گروههای کار فرا زمانی و فرامکانی را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. اکنون این امکان وجود دارد که افراد پیامهای خود را در کمتر از چند ثانیه به همه نقاط جهان برسانند و حتی پیامهایی را برای مردمی که سالها و بلکه قرنها بعد متولد می‎شوند، ذخیره کنند. با این حال، هنوز تصور گروه کار فرا زمانی دشوارتر از تصور گروههای کار فرامکانی است. قابل تأمل است که همه اعضای یک گروه کار فرامکانی، در یک لحظه وجود دارند و می‎توانند هم‌زمان با هم مراوده داشته باشند، ولی تصور یک گروه کار فرا زمانی دشوار است؛ زیرا ممکن است برخی از افراد یا اعضای آن هنوز متولد نشده باشند!

شاید ادهوکراسیها^[2]ی حرفه‎ای، طرحهای نسبتاً ساده‎ای برای توسعه ساختار گروههای کار فرامکانی باشند (Pourezzat & Taheri Attar, 2009) ؛ ولی برای توسعه ساختارهای فرا زمانی، وجود یک عهد و پیمان مشترک در میان نسلهای حال تا آینده ضرورت دارد؛ عهدی که برای آنان با‌اهمیت باشد. بنابراین، می‎توان تصور کرد که اعضای گروههای کار فرامکانی به طور تام و کامل موجودند؛ درحالی‌که ویژگیها و حتی هویت اعضای گروههای کار فرا زمانی به تدریج معین می‎شود.

نمودار 1   گروه‌کار فرامکانی در سطح جهان

همان‎طور که در نمودار 1 می‎بینید، به راحتی می‎توان یک گروه کار فرامکانی را با همه اعضای آن در سطح جهان شناسایی کرد؛ ولی تصور کردن اعضای یک گروه کار فرا زمانی در گستره تاریخ بسیار دشوار است. نمودار 2 چنین گروهی را نشان می‎دهد. همان‎طور که ملاحظه می‎شود، تشخیص روابط اعضای گروه در زمان حال و نزدیک به آن ساده است و می‎توان روابط مذکور را با وضوح مد نظر قرار داد. درحالی‌که هر چه نگاه ما به زمان آینده نافذتر می‎شود، روابط اعضای گروه احتمالی‎تر شده، تشخیص پیامدهای این روابط دشوارتر می‎گردد. در مورد گذشته دور نیز گاهی برخی ابهامها مطرح می‎شوند که تحلیل رفتارهای حادث شده را دشوار می‎سازند.

نکته جالب توجه آن است که این گروهها از قابلیت فوق‎العاده‎ای برخوردارند و می‎توانند در دوره‎های زمانی طولانی، با رعایت برخی روابط تسلسلی، فعالیت کنند.

نمودار 2   ساخت ارتباطی یک گروه کار فرا زمانی هفت نفره

لازمه توسعه مطلوب این گروهها، استفاده از شبکه جهانی است. در این امتداد، این سؤال مد نظر قرار می‎گیرد که چگونه و چرا باید از ساختار شبکه جهانی استفاده کرد؛ به‌ویژه با در نظر گرفتن این مهم که شبکه جهانی، الزامات خاص خود را دارد و موجب افزایش شفافیت و انتشار اطلاعات می‎شود. به هر حال، باید توجه داشت که توسعه گروههای کار فرا زمانی به شدت به روشهای ثبت و ضبط و انتقال اطلاعات وابسته است و شبکه جهانی می‎تواند ظرفیت ثبت و ضبط اطلاعات را به نحو چشمگیری افزایش دهد و با افزایش سرعت ارتباطات امکان تبادل اطلاعات و دانش را در میان گروههای دور از یکدیگر فراهم آورد.

جمع‌آوری و تحلیل یافته‌ها (مطالعه تطبیقی نحوه تدوین چند دایرة‌المعارف بزرگ)

قدمت دایرة‎المعارف‎نویسی زیاد است، به طوری که برخی از صاحب‌نظران، آغاز آن را به جمع‎آوری‎کنندگان آثار فلاسفه یونان نسبت می‎دهند و معتقدند که دایرة‎المعارف‎نویسی، ابتدا در یونان و سپس در مشرق زمین و پس از آن در جهان اسلام و سپس در ایران رایج شد (قرشی، 1375). ولی امروزه باید اقرار کرد که غرب، گوی سبقت را در این زمینه از سایر تمدنها ربوده است و در این زمینه از آنها موفق‌تر بوده است.

هر دایرة‎المعارف، اثری مرجع است که خلاصه‎ای از اطلاعات مورد نیاز افراد را درباره انواع پدیده‎ها در شاخه‎های گوناگون دانش یا شاخه‎ای خاص از آن ارائه می‎نماید (Wikipedia, 2011) و کسب اطلاعات بیشتر را به منابع تخصصی ارجاع می‌دهد. بدیهی است که تدوین بهینه این‌گونه آثار مستلزم بذل توجه و همکاری افراد زیادی است؛ افرادی که از تخصصهای متنوعی نیز برخوردار باشند. از این‌رو، در اینجا اهمیت توجه به ظرفیتهای گروههای کار فرا زمانی، با تأمل بر تاریخچه مختصر دایرة‎المعارفها و واژه‎نامه‎های بزرگ جهان، بهتر مد نظر قرار می‎گیرد:

1. دایرة‎المعارف بریتانیکا (Encyclopedia Britannica, 2011). این دایرة‎المعارف در اسکاتلند متولد شد، با این هدف که چهارچوبهای کلان دانش را بر اساس آراء دانشمندان اسکاتلندی معرفی نماید. سپس این قلمرو توسعه یافت تا این که اولین ویرایش دایرة‌المعارف بریتانیکا در یک بخش، در یک دوره سه ساله از 1768 تا 1771 میلادی منتشر شد و دوباره در سال 1790 در فیلادلفیای امریکا منتشر گردید و به تدریج تکمیل شد. این دایرة‎المعارف مکرراً تجدید، ویرایش و چاپ شده است و امروزه یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‎های علمی معرف دانش بشری در جهان است که اطلاعات آن در قالبهای گوناگون چاپی و الکترونیکی قابل دسترسی‌ است.

2. دایرة‎المعارف امریکانا Encyclopedia Americana, 2011)). این کتاب یکی از بزرگ‌ترین دایرة‎المعارفهای عمومی به زبان انگلیسی است. امریکانا مشتمل بر بیش از 45 هزار مقاله است که برخی از آنها بیش از 300 هزار کلمه‎اند. اولین نسخه آن طـی سالهــای 1829 ـ 1911 در قالـب 20 جلد منتشر شد. در سالهــای 1918 ـ 1920 نیـز ویـرایش بعـدی آن به چاپ رسید و هم‎اکنون به صورت چاپی و الکترونیکی در دسترس است. نکته جالب اینکه تاکنون در حدود 6 هزار و 500 نویسنده همکار در تدوین آن مشارکت داشته‎اند (Wikipedia, 2011).

3. دایرة‎المعارف ایرانیکا (Encyclopedia Iranica, 2011). این دایرة‎المعارف یک مرجع نسبتاً جامع درباره تاریخ و تمدن ایرانی در خاورمیانه است که از سالهــای 1970ـ1979 شکـل گرفــت و اولیـن نسخه چاپ شده آن به صورت دایرة‎المعارف در سال 1982 منتشر شد و نسخه الکترونیکی آن در 1996 در دسترس قرار گرفت و در سالهای 2009ـ2010 توسعه یافت. این دایرة‎المعارف اطلاعات بسیار مهمی درباره تمدن ایرانی دارد و یکی از منابع مهم پژوهش درباره ایران است.

4. دایرة‎المعارف آکسفورد (The Oxford Encyclopedia, 2011). دایرة‎المعارف آکسفورد از جمله مراجع علمی مهمی است که در قالبهای تخصصی متنوع منتشر می‎شود. واژه‎نامه آکسفورد (انگلیسی) نیز تحت همین نام از 1928 تا کنون منتشر شده است. ویرایش اول آن در 12 جلد و ویرایش دوم آن در 20 جلد منتشر شد. اکنون این واژه‎نامه در طیف گسترده‎ای برای مقاصد تخصصی و در ابعاد گوناگون منتشر می‎شود و در هر دوره زمانی، برحسب ضرورت یا طبق برنامه، مورد تجدید نظر قرار می‎گیرد و هنوز یکی از مهم‎ترین مراجع و دایرة‎المعارفهای موجود در جهان است. تعداد واژگان واژه‎نامه آکسفورد به طور مستمر در حال افزایش است، و به تدریج واژگان جدیدی به آن افزوده و گاهی نیز واژگانی به دلیل منسوخ‌شدگی از آن حذف می‎شوند. با در نظر گرفتن سالهای فعالیت و توسعه این واژه‎نامه، به‌خوبی می‎توان ملاحظه کرد که از سال 1928 تاکنون، نسلهای متعددی بر روی آن کار کرده، به تدریج آن را کامل نموده‎اند (Wikipedia, 2011).

5. چهار کتاب بزرگ سونگ. معروف‎ترین دایرة‎المعارف تاریخی در چین، چهار کتاب بزرگ سونگ است که در قرن یازدهم در دوران سلسله پادشاهی سونگ 960ـ1279) تدوین گردیده است (Wikipedia, 2011).

6. واژه‎نامه دایرة‎المعارفی افرون و بروخاسBrockhaus and Efron Encyclopedic) (Dictionary. این اثر دومین دایرة‎المعارف بزرگ روسی است که در 86 جلد در سالهای 1906ـ1980 با همکاری بروخاس آلمانی منتشر شد (Wikipedia, 2011).

سایر کشورها نیز کارهای گسترده‎ای انجام داده‎اند. برخی از این آثار ابتر مانده‎اند و برخی همچنان منتشر می‎شوند؛ اما یکی از گسترده‎ترین آثاری که از این دست در حال تکوین و توسعه است، دایرة‎المعارف ویکی پدیاست که به زبانهای گوناگون منتشر می‎شود و توسعه می‎یابد.

7. دایرة‎المعارف ویکی پدیا. این دایرة‎المعارف، منبع اطلاعات مهمی است که تحت وب و با همکاری گسترده کاربران توسعه می‎یابد. ویکی پدیا ویراستاران متعددی دارد که بر اطلاعات ارائه شده از سوی کاربران نظارت می‎کند و آنها را به روز می‎نماید. با توجه به نحوه توسعه این دایرةالمعارف و ایجاد امکان استفاده گسترده از نویسندگان گوناگون در سطح جهان و در گذر زمان، می‎توان پیش‎بینی کرد که این شیوة دایرة‎المعارف‎نویسی متداول شود و با استفاده از گروههای کارفرا زمانی و فرا مکانی، ساختار مدیریت دانش را در سطح جهان دگرگون سازد (Wikipedia, 2011).

بررسی چند نمونه از کتابهای درسی

1. سازمانها و سازمان‌دهی: دیدگاههای سیستمهای عقلایی، طبیعی و باز
(Scott & Davis, 2007). این کتاب ابتدا با عنوان سازمانها: سیستمهای عقلایی، طبیعی و باز، در سال 1981 توسط اسکات منتشر شد و تا سال 2003 بارها توسط مؤلف بازپردازی شد تا اینکه در سال 2007، با همکاری جرالد دیویس مجدداً ویرایش و با عنوان جدید منتشر گردید.

بدین ترتیب، به نظر می‎رسد که دیویس می‎تواند چرخه حیات این کتاب را طولانی‎تر کند و شاید با همکاری دانشمندان جوان‎تر، عمر این کتاب را به دهه‎های پس از حیات اسکات و خود نیز افزایش دهد!

2. نظریه سازمان: دیدگاههای نوین، نمادین و فرا نوین (Hatch, 1997). این کتاب در سال 1997 با عنوان نظریه سازمان: دیدگاههای نوین، نمادین و فرا نوین توسط ماری جو هچ منتشر شد و پس از حدود یک دهه، با همان عنوان با همکاری کانلیف
(Hatch & Cunliffe, 2006) بازپردازی شد و انتشارات آکسفورد آن را منتشر کرد. در این مورد با اینکه نویسنده جدید کتاب مستقلی با عنوان نظریه سازمان دارد (Cunliffe, 2008)، نسبت به توسعه کتاب هچ اهتمام ورزیده است تا یک کتاب پرارزش علمی اصلاح و احیا شده، برحسب نیاز دانش‌پژوهان جدید به‌روز شود.

احیای این سنت و پیوستن افراد جدید کمک می‌کند تا به‌تدریج از نواقص کتابهای علمی کاسته شود و بر غنای مطالب آنها افزوده گردد و این کتابها به طور مستمر و در نسلهای متوالی به‌روز شوند.

این گونه همکاریها را می‎توان از نوع همکاریهای رسمی فرا زمانی تلقی کرد که معمولاً در چهارچوب قراردادهای سازمانی با یک انتشارات یا در چهارچوب قوانین رسمی چاپ می‌شوند و در سطوح بین‎المللی منتشر می‌گردند؛ بدین‌ترتیب آثار علمی قدیمی توسعه می‌یابند و بر چرخه حیات آنها افزوده می‌شود. توجه به این مهم می‌تواند برای مؤسسه‌های انتشاراتی بسیار مفید باشد؛ به‌ویژه در شرایطی که محتوای کتابهای درسی به سرعت کهنه ‌شده و تألیف کتابهای کاملاً جدید و به روزسازی مستمر آنها، بسیار پرهزینه و دشوار می‌شوند.

همان‎گونه که ملاحظه می‎شود، تقریباً همه دایرة‎المعارفهای بزرگ جهان را گروههای رسمی فرا زمانی توسعه داده‎اند؛ ولی گرایش موجود توانسته است با ابتکار دایرة‎المعارف‎نویسی تحت وب، امکان استفاده از گروههای غیررسمی فرا زمانی و همچنین گروههای رسمی و غیررسمی فرامکانی را نیز فراهم سازد.

به نظر می‎رسد که دایرة‎المعارف‎نویسی تحت وب توسعه خواهد یافت و ناگزیر سیستمهایی که بتوانند از ظرفیت گروههای غیررسمی فرا زمانی و فرامکانی در قالب سازمانها، کانونهای تفکر و شبکه‎های مجازی پراکنده در سطح جهان و در گستره تاریخ استفاده کنند، موفق‎تر خواهند بود. در این امتداد، می‎توان تصور کرد که دایرة‎المعارفهای متکی به سیستمهای سنتی، متروک و منسوخ گردند. حتی می‎توان این مهم را به ساخت، قابلیتها، و بقای زبانهای ملی نیز تسری داد؛ یعنی احتمالاً در آینده زبانهایی که بتوانند از کانونهای تفکر و گروههای علمی و فرهنگی غیررسمی استفاده نمایند، رونق بیشتری یابند و از حیث توان، دانش‎افزایی و توسعه ظرفیت اندیشه‎ورزی، بیشتر مورد توجه دانشمندان قرار ‎گیرند. اما زبانهایی که با ظرفیتهای علمی غیررسمی پراکنده در سطح جهان ارتباط ضعیف‎تری برقرار می‎سازند، احتمالاً متروک شده و فراموش خواهند شد.

در باب کتابهای درسی نیز به نظر می‎رسد که دوباره می‎توان سنت حسنه اصلاح همکارانه کتب علمی را احیا کرد؛ ضمن اینکه ممکن است شیوه‎های جدید کار گروهی توسط نسلهای پیاپی از طریق ویرایش و بازپردازی آثار قدیمی یا تولید مجموعه‎های ویراستاری شده و مجموعه مقالات منتخب بیشتر مورد استقبال قرار گیرند. بنابراین، به نظر می‎رسد که ساختار گروههای کار فرا زمانی و فرامکانی، چه در هیئت رسمی و چه در هیئت غیررسمی، تأثیر تعیین کننده‎ای بر روند توسعه دایرة‎المعارفها و تدوین کتابهای درسی خواهند داشت؛ به طوری که برآورد می‎شود، مراجعی در آینده باقی می‎مانند که بهتر بتوانند از ظرفیت این‌گونه گروههای کار استفاده کنند.

چنین به نظر می‎رسد که یکی از مهم‎ترین لوازم توسعه گروههای کار فرا زمانی، رعایت عدالت رویه‎ای و مراوده‎ای در شناسایی زحمات و قدردانی عادلانه از افراد باشد. جالب توجه است که معمولاً دایرة‎المعارفها به نام یک سازمان یا دانشگاه انتشار می‎یابند؛ سازمان یا دانشگاهی که همه مشارکت‌کنندگان به نوعی با آن ارتباط دارند و گاهی با آن هویت‎یابی می‎شوند. درحالی‌که در دایرة‎المعارفهای توسعه نیافته، معمولاً نام یک فرد خاص مبنا قرار می‌گیرد و اثر به نام او شناسایی می‎شود! نکته تأمل برانگیز آن است که در این حالت، زحمات همه دانشمندان بعدی تا حد زیادی تحت‎الشعاع نام فرد اول قرار می‎گیرد! بنابراین، به طور بدیهی انگیزه افراد در پیوستن به گروههای کاری که از زحمات آنها قدردانی نمی‎کنند، کاهش می‎یابد. نکته مهم این است که این قدردانی نباید صرفاً مادی تلقی شود. اگر یک دایرة‎المعارف‎ بزرگ فارسی به نام «دایرة‌المعارف دانشگاه تهران» یا «دایرة‌المعارف سمت» منتشر می‎شد، احتمالاً انگیزه دانشوران، پژوهشگران و استادان برای مشارکت در تکمیل آن افزایش می‎یافت. بدیهی است که این انگیزه در مواردی که دایرة‎المعارف به نام یک شخص خاص منتشر می‎شود، بسیار کاهش می‎یابد. با مروری بر سرنوشت چند واژه‎نامه و فرهنگ بزرگ ایرانی نظیر لغت‌نامه دهخدا (دهخدا، 1319)، فرهنگ آریانپور (آریانپور، 1353) و فرهنگ حییم (حییم، 1308)، ملاحظه می‎شود که این آثار، علی‌رغم ارزش قابل توجه برای جامعه علمی ایران، آنچنان که باید و شاید توسعه نیافته‎اند و فقط هر چند سال یک بار، تعدادی واژه جدید در آنها مورد استناد قرار می‌گیرند و واژگان قبلی بازبینی می‌شوند.^[3]

نتیجه‌گیری

صنعت چاپ و انتشار آثار مکتوب، به ویژه در قلمرو توسعه دایرة‎المعارفها و حاشیه‌نویسی بر کتابهای درسی و بازپردازی آنها، به شدت متکی به توسعه «گروههای کار فرا زمانی با جلوه‎ رسمی» بوده است. این گروههای رسمی، معمولاً در ساختار سازمانی بنگاههای نشر و تدوین و سازمانهای انتشاراتی دانشگاههای بزرگ، به گونه‎ای طراحی می‎شوند که ضمن تأمین انگیزه کافی برای افراد فعال در پروژه‌ها، کارهای هر یک به گونه‎ای با دیگران هماهنگ شود تا امکان توسعه تدریجی و هم‎افزا در ساحت زمان نیز فراهم آید؛ به‌ویژه هنگامی که پروژه‎های موردنظر در دوره‎های محدود به عمر یک نسل قابل اجرا نباشند؛ پروژه‎هایی که هر چند آغاز معین دارند، پایانی برایشان قابل تصور نیست!

تدوین و بازپردازی کتابهای درسی را نیز می‌توان نوعی پروژه فرا زمانی تلقی کرد؛ به‌ویژه با توجه به این مهم که روند پر شتاب توسعه اطلاعات، کتابهای درسی موجود را به‌سرعت از دور خارج می‌کند و بی‌توجهی به بازپردازی مستمر آنها، ممکن است هزینه‌ها و خسارتهای نامشهود زیادی را به کل جامعه تحمیل نماید. این مهم مستلزم بذل توجه جدی‌تر به الزامات حقوقی نشر و طبع کتاب بین نویسندگانی از نسلهای پیاپی است!

به علاوه، قابل تأمل است که معمولاً بخشهای زیادی از کتابهای درسی مشابه یکدیگرند و هیچ‌گونه فضیلت و برتری خاصی نسبت به هم ندارند. در این‌گونه موارد، ایجاد گروههای کار فرا زمانی کمک می‌کند تا از دوباره‌کاری در این زمینه کاسته شود.

ادراک قابلیتهای گروههای کار فرا زمانی و طراحی و توسعه آنها، حاصل پیشرفت دانش سازمان‌دهی در اعصار متوالی است. با تأمل بر کارکرد شگفت‎انگیز این گروهها در جلوه‎های رسمی و غیررسمی، به نظر می‎رسد که معرفی الگوریتمهای مناسب برای شبیه‎سازی و ایجاد آنها می‎تواند اثر مهمی در تسریع روند توسعه دانش بشری داشته باشد.

در این مقاله، با اشاره به چند دایرة‎المعارف بزرگ و چند کتاب درسی و علمی، ملاحظه شد که بقا و توسعه این گونه آثار به شدت در گرو اهتمام جمعی اعضای یک گروه گسترده در دوره‎های فرا زمانی است؛ اهتمامی که توجه ویژه‎ای را برای ایجاد انگیزه در فرد فرد آحاد شکل دهنده گروه، و هماهنگ ساختن فعالیت آنان می‎طلبد. اساساً چنین به نظر می‎رسد که توسعه علم و دانش در آینده در گرو توسعه این گونه ساختارهای رسمی و غیررسمی فرا زمانی و فرامکانی است؛ زیرا علم یکباره ایجاد نمی‎شود و در گذر زمان به‌وسیله افراد متعدد و متنوع توسعه می‎یابد، انباشته می‎شود و پیراسته می‎گردد؛ حتی می‌توان گفت که پیشگامی در امر توسعه دانش در جهان آینده، متکی به مدیریت دانش عامه مردم خواهد بود؛ عامه مردمی که در مکانهای متفاوت و پراکنده و زمانهای گذشته، حال و آینده زندگی می‎کنند و به تدریج در این امر مهم ایفای نقش خواهند کرد.

به نظر می‎رسد که این بحث، نوعی تصویرپردازی جدید از سنتی حسنه است که به‌ویژه مدتها در میان علما و دانشمندان علوم دینی مرسوم بوده است؛ سنتی که در توضیح، حاشیه‎نویسی و اصلاح کتب علمی، جلوه‎ای زیبا و ماندگار داشته است و اکنون جای آن دارد که با شناسایی گروههای کار فرا زمانی و تدوین آیین‎نامه‎های حقوقی و قانونی مناسب، برای آینده به نحوی مناسب‎تر و اثربخش‎تر بازپردازی شود.

بدین‌ترتیب، دانش دارایی عامه مردمی تلقی می‌شود که مردم آن را از نسلی به نسل دیگر می‌سپارند و امکان تجدیدنظر در آن را فراهم می‌آورند. اهتمام جمعی به‌ جمع‌آوری و انتشار دانش، نقش بسیار مهمی در سرنوشت هر ملت ایفا می‌کند؛ دانشی که میان عامه مردم شایع و رایج می‌شود، در فرهنگ نهادینه می‌گردد و با اهتمام جمعی، در سیر توسعه روزافزون قرار می‌گیرد.