مطالعة تطبیقی برنامة درسی آموزش کارآفرینی در قلمرو رشته‌های کارشناسی علوم اجتماعی و رفتاری در دانشگاه تهران با دانشگاه‌های پیشرو جهان

مقدمه

امروزه این پذیرش عمومی در جهان وجود دارد که دانش و مهارت‌های کارآفرینی را می‌توان از طریق آموزش در محیط ارتقا بخشید (Gibb, 2005) و آموزش نقش مهمی در فرایند گنجایش کارآفرینی بازی می‌کند (Katz, 2003). آموزش کارآفرینی، فرایندی نظام‌مند، آگاهانه و هدفگراست که طی آن، افراد غیرکارآفرین، ولی با توان بالقوه، به‌صورت خلاق تربیت می‌شوند. در این زمینه، سازمان جهانی یونسکو در کنفرانس جهانی در سال 1998 با به رسمیت شناختن ارزش و حمایت از کارآفرینی و مهارت‌های آن در آموزش عالی، حمایت خود را برای مهم بودن آموزش کارآفرینی اعلام کرد (UNESCO, 1998). آژانس تضمین کیفیت در آموزش عالی (2012) آموزش کارآفرینی را به عنوان ابزاری برای رشد و استفاده از تفکر و مهارت‌های سرمایه‌گذاری و همچنین توسعه و رشد کسب و کار موجود یا طراحی سازمان کارآفرینی تعریف می‌کند، و هدف آن را تولید فارغ‌التحصیلانی می‌داند که قادر به شناسایی فرصت‌ها و سرمایه‌گذاری در حال رشد، از طریق تنظیم کسب و کار جدید یا توسعه و رشد بخش‌هایی از سرمایه‌گذاری موجود باشند.

در واقع، آموزش کارآفرینی، فعالیتی است که از آن برای انتقال دانش و اطلاعات مورد نیاز در جهت کارآفرینی استفاده می‌شود و افزایش، بهبود و توسعه نگرش‌ها، مهارت‌ها و توانایی‌های افراد غیر کارآفرین را در پی خواهد داشت (شفیع‌زاده، 1386). از جمله اهداف آموزش کارآفرینی کسب دانش مربوط به کارآفرینی، تعیین و تقویت ظرفیت، استعداد و مهارت کارآفرینی، القای مخاطره‌پذیری، تقویت نگرش‌ها در جهت پذیرش تغییر و غیره است (احمدپور داریانی، 1392).

این مفهوم در ابتدا با معرفی آن در سال 1940 توسط کشور امریکا به سرعت در بسیاری از کشورهای دیگر جهان به عنوان یک جزءِ لاینفک از راهبردهای اقتصاد نوین برای ایجاد اشتغال قرار گرفت (McMullan, 1987)، به شکلی که تنها در این کشور، بین سال‌های 1960 تا 1967 تعداد 140 دانشگاه‌های کارآفرین ایجاد شد؛ این فرایند در دهة 1990 شتاب بیشتری یافت و در این دهه 500 دانشکده کارآفرینی شکل گرفت و توسعه یافت، و همچنین در 20 سال گذشته بیش از 2000 دورة آموزشی، در 1500 دانشکده و با حمایت 100 مرکز پژوهشی در ایالات متحده اجرا شد .(Kuratko, 2003)

بررسی شواهد موجود نشان می‌دهد به آموزش کارآفرینی در ابتدا در ایالات متحده امریکا، در بطن دوره‌های دانشگاهی بسیار توجه شد. مشابه این امر، در کشورهای دیگر نظیر فیلیپین، هند، سنگاپور، کره جنوبی، اندونزی و مالزی از طریق ایجاد نهادهای مستقل آموزشی و منظور کردن دروس کارآفرینی در مجموعة دروس آموزشی توجه جدی شد. در برنامة درسی این نهادها و دانشگاه‌ها، آموزش کارآفرینی به شکل تلفیقی یا به صورت یک درس مستقل برای رشته‌های گوناگون عرضه می‌شود. در کشور ما نیز با توجه به برنامة توسعة پنجم و سند چشم‌انداز 1404 آموزش عالی، شورای عالی برنامه‌ریزی در جلسة 606 مورخ 11/9/1385 خود با ایجاد درس «مبانی کارآفرینی» به ارزش 2 واحد به عنوان درس اختیاری برای تمامی رشته‌های دانشگاهی موافقت کرد. با این حال بعد از گذشت حدود یک دهه، دیده‌بان جهانی کارآفرینی[1] کمیت و کیفیت آموزش کارآفرینی در سال 2013 در دوره‌های دانشگاه ایران را ارزیابی که ایران در بین 73 کشور عضو رتبه 72 را کسب کرد (Martinez, 2014)، این نتیجه بیانگر فقر شدید آموزش کارآفرینی در نظام آموزشی عالی است، که یقیناً این فقر در قلمرو علوم انسانی به طور عام و رشته‌های کارشناسی علوم اجتماعی و رفتاری به طور خاص که مدنظر این پژوهش است، بیشتر نمود پیدا می‌کند. این در حالی است که بنابر اطلاعات و آمار به دست آمده از مرکز تحقیقات علوم انسانی امریکا (1999) سهم تخصیص علوم انسانی در تولید ناخالص ملی به طور مستقیم 41 درصد و به طور غیر مستقیم بالغ بر 50 درصد است، و بیشترین شغل ایجاد شده که حاصل تفکر کارآفرینی است، برخاسته از افراد تحصیلکرده در حوزه علوم انسانی بوده است. در بخش اقتصادی، به کارگیری نوآوری‌های به کار گرفته شده توسط فارغ‌التحصیلان علوم انسانی که در زیر شاخة اقتصادی، علوم مدیریت و بازرگانی فعالیت دارند باعث شده است که عمده اشتغال پایدار با ورود به بخش خدمات و فعالیت‌های اقتصادی صورت گیرد (طالبی، 1387). بنابراین، یک راه حل پایدار برای ایجاد نگرش کارآفرینانه، ارتقای توانمندی‌ها و ویژگی‌های کارآفرینانه دانشجویان با استفاده از ظرفیت ارزشمند برنامه‌‌های درسی در طول دورة تحصیل است، زیرا با توجه به مطالعات مختلف صورت گرفته، ثابت شده که ویژگی‌های کارآفرینان اغلب اکتسابی است و نه توارثی (مهدوی مزده، 1392). با این حال، در ارتباط با پژوهش حاضر تحقیقاتی صورت گرفته که به آن اشاره می‌گردد:

مجلل چوبقلو و همکاران (1393) در پژوهشی تحت عنوان آسیب‌شناسی فرایند کارآفرینی در برنامه‌‌درسی رشته‌های تحصیلی دانشگاهی (مطالعه موردی در دانشگاه آزاد اسلامی واحد بناب) به این نتیجه دست یافتند که برنامه‌‌درسی کارآفرینی کیفیت مطلوب و توانایی تربیت کارآفرینان خلاق، مبتکر و توانا را ندارد.

در طی مطالعه‌ای با عنوان «نیازسنجی آموزش دانش و مهارت کارآفرینی در رشته‌های علوم انسانی» صفری و همکاران (1391) به این نتیجه دست یافتند که مواد، محتوا و برنامه‌‌های فرعی (غیر رسمی یا پنهان) علمی آموزشی و حتی شیوه‌های تدریس در رشته‌های علوم انسانی در انتقال مفاهیم کارآفرینی و کسب و کار به دانشجویان در وضعیت مناسبی قرار ندارند.

احمدزاده (1392) در پژوهشی با هدف بررسی و تحلیل اثربخشی آموزش کارآفرینی در رشته‌های کارآفرینی با استفاده از مدل ماتریس رضایت، به این نتیجه دست یافت که محتوا، روش‌ها، پیامدهای فردی، سازمانی و اجتماعی - اقتصادی حاصل از آموزش کارآفرینی در دانشجویان رشته‌های کارآفرینی دانشگاه سیستان و  بلوچستان اثربخش نبوده است.

شریف و همکاران (1390) در پژوهش «تحلیل وضعیت آموزش کارآفرینی در آموزش عالی ایران» به این نتیجه دست یافتند که هدف‌ها، محتوا، راهبردهای یاددهی و یادگیری، شیوه‌های مدیریت و نظارت و ارزشیابی آموزش کارآفرینی باید بیش از سطح متوسط در آموزش کارآفرینی مدنظر قرار گیرد.

در طی مطالعه‌ای با عنوان «نقش سرفصل و محتوای دروس تربیت بدنی در کارآفرینی دانش‌آموختگان این رشته» فراهانی و همکاران (1387) به این نتیجه رسیدند که لزوم آموزش کارآفرینی به دانشجویان تربیت بدنی، ایجاد فضای میانه و تعاملی بین محیط‌های یادگیری و اجرا، تجدید نظر و انطباق سرفصل و محتوای دروس با نیازهای جامعه و تدوین قوانینی که بتواند از نوآوری‌ها و خلاقیت در عرصة ورزش حمایت کند، ضروری است.

احمدزاده (1384) در پژوهشی با عنوان «بررسی میزان توجه برنامة درسی دورة کارشناسی رشتة علوم تربیتی به پرورش مهارت‌های کارآفرینی از دیدگاه فارغ‌التحصیلان دانشکدة روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه شهید بهشتی» به این نتیجه دست یافتکه عناصر برنامة درسی رشتة علوم تربیتی و دروس تخصصی آن به پرورش مهارت‌های کارآفرینی توجه ندارند.

سیابلا و همکاران (Seabela et al., 2014) در مطالعه‌ای با هدف شایستگی‌های کارآفرینی دانشجوهای دانشگاه‌های غیر کسب و کار در افریقای جنوبی به این نتیجه رسیدند که دانشجویان غیر کسب و کار در شایستگی‌های کارآفرینی و مدیریت اقتصادی ضعیف‌اند.

سانچز (Sanchez, 2011) در «آموزش دانشگاهی برای شایستگی‌های کارآفرینی: تأثیر آن بر قصد و راه‌اندازی کسب و کار» نتایج مطالعه روی دانشجویان رشته‌های اقتصاد، علوم اجتماعی، فنی، حقوق و بهداشت کشور اسپانیا نشان داد که خودباوری، خطرپذیری، پیشتاز بودن و قصد خوداشتغالی به طور مشخصی بعد از برنامه‌های آموزش کارآفرینی نسبت به قبل از برنامه‌‌های آموزشی افزایش یافته است.

لیودیزی و همکاران (LiuDezhi et al., 2008) در «مطالعة تطبیقی آموزش کارآفرینی در دانشگاه‌های امریکا و چین» به این نتیجه دست یافتند که دانشگاه‌های چین در زمینة فعالیت‌های برنامة درسی و محیط آموزشی در سطح پایین‌تری نسبت به دانشگاه‌های امریکا عمل می‌کنند.

سانگ و همکاران (Sang et al., 2005) در «تأثیر آموزش کارآفرینی: مطالعة تطبیقی دانشگاه‌های امریکا و کره» به این نتیجه دست یافتند که بافت فرهنگی دانشجویان امریکایی از دانشجویان کره‌ای متفاوت است، بدین‌صورت که بافت فرهنگی دانشجویان امریکایی در اصطلاحات قصد و نیت کارآفرینانه، دانش و توانایی ایجاد سرمایه‌گذاری، به رسمیت شناختن اهمیت آموزش کارآفرینی و قصد راه‌اندازی سرمایه‌گذاری در خارج از کشور با تأکید بر کارگروهی در وضعیت بهتری قرار دارد.

با توجه به آنچه گفته شد، از آنجا که یکی از اهداف و وظایف مهم نظام
آموزش عالی هر کشور، آموزش نیروی انسانی کارآفرین و کارآمد مورد نیاز جامعه
است، ولی به نظر می‌رسد به علت نامناسب بودن سرفصل‌ها و عنوان درس‌های
دانشگاهی، دانش‌آموختگان دانشگاه‌ها تخصص و کارآیی لازم برای آموزش
نگرش کارآفرینانه را ندارند. این پژوهش به چند دلیل حائز اهمیت است: اول، با توجه
به پژوهش‌های انجام‌شده در خصوص آموزش کارآفرینی در دانشگاه‌ها احساس
می‌شود، انجام‌ دادن این پژوهش بیش از پیش ضروری است. دوم، از تجارب
کشورهایی که در این زمینه موفق شده‌اند می‌توان در زمینة طراحی برنامة درسی
کارآفرینی بهره برد. و سوم، این مطالعة تطبیقی می‌تواند نقشة روشنی را بر سر
راه برنامه‌ریزان و مؤلفانی که دستی در تدوین و طراحی برنامة درسی کارآفرینی
دارند، قرار دهد. لذا، هدف این پژوهش مطالعة تطبیقی برنامة درسی آموزش کارآفرینی در قلمرو رشته‌های کارشناسی علوم اجتماعی و رفتاری در دانشگاه‌های پنسیلوانیا،
مریلند، کالیفرنیا و دانشگاه هاروارد با برنامة درسی آموزش کارآفرینی دانشگاه تهران با توجه به عناصر اصلی برنامة درسی (هدف، محتوا، راهبردهای یاددهی - یادگیری و ارزشیابی) است.

روش پژوهش

این پژوهش یک پیمایش تطبیقی است با کمک الگوی استوارت میل از یک طرف و نیز روش پژوهش تحلیلی اسنادی با رویکرد تطبیقی. اطلاعات آن از طریق بررسی اسناد و مدارک دانشگاهی و همچنین جستجو در شبکه جهانی اینترنت گردآوری شده است. الگوی مورد استفاده روش توافق و تفاوت جان استوارت میل است. استدلال حاکم بر روش توافق این است که هرگاه دو یا چند نمونه از یک پدیدة تحت بررسی تنها در یک عامل علّی از بین چندین عامل علّی ممکن مشترک باشند، آنگاه آن عامل علّی که همة نمونه‌ها در آن مشترک‌اند، علت پدیدة تحت بررسی خواهد بود. استدلال روش حاکم بر تفاوت نیز این است که هرگاه دو یا چند نمونه از بین چندین عامل علّی ممکن با یکدیگر متفاوت باشند، آنگاه عامل علّی که همة نمونه‎ها در آن با هم اختلاف دارند، علت پدیدة تحت بررسی خواهد بود (معدن‌دار آرانی، 1394). با توجه به هدف پژوهش برنامة درسی آموزش کارآفرینی چهار دانشگاه پنسیلوانیا، مریلند، کالیفرنیا و هاروارد به صورت هدفمند به عنوان نمونة آماری برای مقایسه با برنامة درسی آموزش کارآفرینی در مقطع کارشناسی در دانشگاه تهران انتخاب شد. دلیل انتخاب این دانشگاه‌ها این است که هم نظام آموزشی پیشرفته‌ای دارند، و هم در زمینة فعالیت‌های آموزش کارآفرینی به دانشجویان از جمله دانشگاه‌های دولتی پیشرو در جهان محسوب می‌شوند، که این پیشرفت‌ها در نظام آموزشی و همچنین در عرصه آموزش کارآفرینی آن‌ها در جدیدترین رتبه‌بندی مؤسسه‌های معتبر جهانی از جمله مؤسسه تایمز و تامسون رویترز نشان داده شده است. با توجه به اینکه رشته‌های علمی از نظر ماهیت با هم متفاوت‌اند، و آموزش کارآفرینی در هر حیطه از نظر ویژگی‌های هر رشته متفاوت از حیطه دیگر است، باید یک حیطة خاص بررسی شود. لذا در این پژوهش سعی شد که برنامة درسی کتاب مبانی کارآفرینی و آموزش‌های کارآفرینی که برای رشته‌های کارشناسی در قلمرو علوم اجتماعی و رفتاری ارائه می‌گردد، بررسی شود، که این قلمرو رشته‌های زیرمجموعة کارآفرینی، روان‌شناسی و علوم تربیتی، اقتصاد، جغرافیا، مدیریت، تربیت بدنی و علوم اجتماعی را دربر می‌گیرد. در این پژوهش ابزار گردآوری اطلاعات، مراجعه به سایت‌های دانشگاه‌های مذکور و بررسی سرفصل‌ها، اسناد و مدارک برنامة درسی آموزش کارآفرینی و عناصر چهارگانه اهداف، محتوا، روش‌های تدریس و ارزشیابی است. برای قضاوت دربارة اعتبار اسناد و مدارک منابع هم نقد بیرونی و هم درونی شد. در نقد بیرونی بر اصلی بودن مدرک مورد نظر و در ارزیابی درونی بر اهمیت و صحت محتوای مدرک تأکید شد. گردآوری اطلاعات در مورد عناصر چهارگانة اهداف، محتوا، راهبردهای یاددهی - یادگیری و شیوه‌های ارزشیابی برنامة درسی آموزش کارآفرینی دانشگاه‌های منتخب به روش مطالعة اسنادی بود، و برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش کیفی تحلیل محتوا استفاده شد. واحد تحلیل در این پژوهش کلمه، جمله، یا متن است. از این رو، برای پاسخ به سؤال‌ها، بعد از تجزیه و تحلیل مدارک و اسناد، عناصر برنامة درسی هر دانشگاه توصیف شد، سپس جدول‌هایی با توجه به الگوی توافق و تفاوت استوارت میل تهیه، و شباهت‌ها و تفاوت‌های آن‌ها بررسی شد.

یافته‌ها

سؤال 1: اهداف برنامة درسی آموزش کارآفرینی در دانشگاه‌های مورد مطالعه چیست؟

با بررسی برنامة درسی آموزش کارآفرینی در دانشگاه‌های مورد پژوهش مشخص گردید که این دانشگاه‌ها در برنامة درسی خود در زمینة اهداف برنامة درسی آموزش کارآفرینی به موارد زیر اشاره کرده‌اند:

دانشگاه پنسیلوانیا

در دانشگاه پنسیلوانیا از دانشجویان انتظار می‌رود که در پایان دوره اهداف زیر را کسب کنند:

● بتوانند مهارت‌های کارآفرینی برای سرمایه‌گذاری را توسعه دهند.

● درک عمیقی از نظریه و عمل کسب و کار داشته باشند.

● مهارت‌های بین فرهنگی و بین رشته‌ای را توسعه بدهند.^[2]

دانشگاه مریلند

دانشگاه مریلند نیز برای دانشجویان خود اهداف زیر را در نظر گرفته است:

● فرایند کارآفرینی را به عنوان یک فعالیت مورد نیاز بازار توصیف کنند.

● فرصت‌های نوآورانه را بشناسند.

● بتوانند مشکلات را به شکل نوآورانه در کسب و کار حل کنند.

● چگونگی خلاقیت و مزیت‌های رقابتی برای خلق کسب و کار و خدمات را بشناسند.

● ارزیابی‌های اولیه از سرمایه‌گذاری‌های جدید را توسعه دهند.

● منابعی را که به تولید ایده‌های آن‌ها کمک می‌کند، بشناسند.[3]

دانشگاه کالیفرنیا

در دانشگاه کالیفرنیا در پایان دورة آموزش کارآفرینی از دانشجویان انتظار می‌رود که قادر باشند:

● شناخت درستی از کارآفرینی اجتماعی و فرصت‌ها، چالش‌های پیش روی کارآفرینان اجتماعی به دست آورند.

● دانشجو به این سمت سوق داده شود که با کارآفرینانی ملاقات کند که تجربه موفق در حل مسائل و چالش‌های پیش روی در کسب و کار برای ایجاد سودآوری را داشته‌اند.

● یک طرح کسب و کار برای یک سرمایه‌گذاری اجتماعی پیشنهاد کند.[4]

دانشگاه هاروارد

دانشگاه هاروارد نیز برای آموزش دانشجویان بر اهداف زیر تأکید دارد:

● چارچوب مفهومی از کارآفرینی اجتماعی و همچنین چالش‌ها و فرصت‌هایی را که کارآفرینان در طول تاریخ با آن مواجه شده‌اند، در ذهن خود ترسیم کنند.

● روش‌های لازم را برای تفکر خلاق و تعامل دربارة سرمایه‌گذاری اجتماعی کسب کنند.

● شناخت لازم را دربارة هفت مدل تغییر اجتماعی، راه‌اندازی، رهبری، مدیریت و ارزیابی سرمایه‌گذاری اجتماعی کسب کنند: خیریه، بازار، آموزش، سیاست، اجتماع، جنبش و بودجه شناخت.[5]

● بتوانند منابع و اعتبارات مورد نیاز برای سرمایه‌گذاری اجتماعی را کسب کنند.

● بتوانند ایده‌های کارآفرینان اجتماعی را به طور نقادانه و تعاملی قبل از انجام هر عملی بررسی کنند.

شورای عالی برنامه‌ریزی در جلسه 606 مورخ 11/9/1385 خود با ایجاد درس «مبانی کارآفرینی» به ارزش 2 واحد به عنوان درس اختیاری برای تمامی رشته‌های دانشگاهی موافقت کرد که در آن بر اهداف زیر تأکید شده است:

● آشنایی دانشجویان با تاریخچه، مبانی و مهارت‌های مورد نیاز برای موفقیت در فرایند کارآفرینی و مدیریت کسب وکار.

سؤال 2: چه تشابهات و تفاوت‌هایی در بررسی اهداف برنامة درسی کارآفرینی در دانشگاه‌های مورد مطالعه وجود دارد؟

جدول 1  توافق و تفاوت اهداف برنامة درسی کارآفرینی

جدول شمارة 1 نشان می‌دهد که همة نمونه‌های مورد مطالعه یکی از اهداف برنامة درسی کارآفرینی را تقویت تفکر دربارة مهارت‌های کارآفرینی و کسب و کار و توصیف فرایند کارآفرینی در دانشجویان می‌دانند، که در این خصوص با هم توافق، و در اهداف دیگر با هم تفاوت دارند: دانشگاه پنسیلوانیا توسعة مهارت‌های بین فرهنگی و بین رشته‌ای دانشجویان را یکی از اهداف برنامة درسی کارآفرینی در نظر گرفته است. دانشگاه مریلند، کالیفرنیا و هاروارد یکی از اهدف برنامة درسی کارآفرینی را شناخت فرصت‌های کارآفرینانه، چالش‌های کارآفرینانه و حل مشکلات کارآفرینانه می‌داند. پرورش خلاقیت و شناخت منابع تولید ایده‌ها در دانشجویان نیز به عنوان یکی از اهداف برنامة درسی دانشگاه هاروارد و مریلند ذکر شده است. جدول همچنین بیانگر این است که دانشگاه مریلند بر ارزشیابی اولیه از راه‌اندازی سرمایه‌گذاری جدید به عنوان یک هدف تأکید کرده است. دانشگاه کالیفرنیا اهداف برنامة درسی را ملاقات دانشجو با کارآفرینان موفق برای شناخت مسائل و مشکلات پیش روی آن‌ها و همچنین اینکه دانشجو بتواند یک طرح کسب و کار برای سرمایه‌گذاری اجتماعی پیشنهاد دهد، در نظر گرفته است. دانشگاه هاروارد یکی از اهداف برنامة درسی کارآفرینی را این می‌داند که دانشجو بتواند منابع مالی مورد نیاز برای سرمایه‌گذاری اجتماعی را تجزیه و تحلیل کند. در دانشگاه تهران نیز به آشنایی دانشجو با تاریخچه و مبانی کارآفرینی به عنوان یکی از اهداف برنامة درسی آموزش کار‌آفرینی تأکید شده است.

سؤال 3: محتوای برنامة درسی آموزش کارآفرینی در دانشگاه‌های مورد مطالعه چیست؟

با بررسی برنامة درسی آموزش کارآفرینی در دانشگاه‌های مورد پژوهش مشخص شد که این دانشگاه در برنامة درسی خود در زمینة محتوای برنامة درسی آموزش کارآفرینی به سرفصل‌های زیر اشاره کرده‌اند:

دانشگاه پنسیلوانیا

سرفصل‌های برنامة درسی کارآفرینی در دانشگاه پنسیلوانیا:

●    آشنایی با کارآفرینی و چگونگی کار گروهی،

●    فرصت‌های کارآفرینی،

●    ارزیابی و تولید ایده‌های سرمایه‌گذاری،

●    طرح‌ها و مدل‌های کسب و کار،

●    راهبردهای شروع کسب و کار،

●    تأمین منابع مالی سرمایه‌گذاری جدید،

●    برنامه‌ریزی،

●    بهبود مدیریت،

●    برداشت محصول و یادگیری از شکست‌ها،

●    ایجاد و خلق کارآفرینی در شرکت‌های بزرگ.[6]

دانشگاه مریلند

سرفصل‌های برنامة درسی دانشگاه مریلند امریکا عبارت است از:

●    معرفی و تعاریف کارآفرینی، امکان‌سنجی طرح‌های مورد بحث در کارآفرینی،

●    ارائة یک نمای کلی از مسائل کارآفرینی در جهان معاصر،

●    کارآفرینی سازمانی،

●    نظریه‌های کارآفرینانه، خلاقیت و فرایند نوآوری،

●    اخلاق و مسئولیت اجتماعی،

●    ارزیابی از محیط و پژوهش در بازار،

●    فرصت‌های کارآفرینانه، مشارکت در سرمایه‌گذاری‌های جدید، سرمایة بازار، مسائل حقوقی،

●    منابع تأمین مالی،

●    رشد و توسعه سرمایه‌گذاری کارآفرینانه،

●    ارزشیابی، مدیریت جانشین‌پروری، مدیریت کیفیت فراگیر،

●    کارآفرینی جهانی: شرایط تأثیر‌گذار بر کسب و کار و بازار بین‌المللی.[7]

دانشگاه کالیفرنیا

سرفصل‌های برنامة درسی دانشگاه کالیفرنیا امریکا عبارت است از:

●    مبانی کارآفرینی اجتماعی: مفهوم و تعریف،

●    تفاوت بین سازمان‌های خصوصی، دولتی، و شرکت‌های تجاری،

●    تغییرات و تحولات تجاری،

●    سرمایه/ بودجه/ منابع مالی،

●    کارآفرینی و چالش‌های آن،

●    رقابت و اندازه‌گیری مدیریت عملکرد،

●    مدل‌های سود آور برای سرمایه‌گذاری،

●    بسترسازی زمینه برای سرمایه‌گذاری،

●    نکات کلیدی در خلق یک چشم‌انداز برای سرمایه‌گذاری اجتماعی،

●    مسائل و قوانین حقوقی.[8]

دانشگاه هاروارد

سرفصل‌های برنامة درسی دانشگاه هاروارد امریکا عبارت است از:

●    چارچوب مفهومی کارآفرینی اجتماعی و عناصر برنامه‌ریزی،

●    ارائة تاریخچة کارآفرینی،

●    ارزیابی اصطلاحات کارآفرینانه،

●    مدل‌های تغییر: ابزاری برای کارآفرینی اجتماعی،

●    مسائل و چالش‌های دنیای معاصر،

●    مثال‌هایی در عمل: بازار، مردم، و جنبش‌ها،

●    مثال‌هایی در عمل: مدل‌های خیریه،

●    مدل‌های مالی،

●    مدل‌های آموزشی،

●    مدل‌های سیاسی،

●    مدل‌های اجتماعی،

●    مدل‌های جنبشی.[9]

دانشگاه تهران

●    آشنایی با تاریخچة کارآفرینی، مفاهیم کارآفرینی و انواع آن،

●    آشنایی با انواع کسب و کار و مبانی و اصول کسب و کار،

●    آشنایی با مبانی بازار و مدیریت بازار،

●    آشنایی با داستان‌های موفقیت و شکست کارآفرینان و قهرمانان توسعه،

●    ارزیابی امکان‌سنجی و انتخاب ایده کارآفرینی،

●    آشنایی با چارچوب طرح کسب وکار،

●    طراحی جداول و محاسبات طرح کسب و کار (تمرین علمی)،

●    آشنایی با مراحل ثبت و تأسیس شرکت و آشنایی با انواع شرکت‌ها،

●    آشنایی با مبانی کسب وکار در اقتصاد ایران و کلیات قوانین تجارت در ایران،

●    آشنایی با تجربیات موفق کارآفرینان ایرانی،

●    آشنایی با مهارت‌های کارآفرینی: کار گروهی، مدیریت منابع، مدیریت مالی،

●    برنامه‌ریزی و سازماندهی کسب و کار،

●    راه‌اندازی کسب و کار، تولید، کنترل کیفیت و کنترل هزینه‌ها،

●    بازاریابی، فروش و ارتباط با مشتری.

سؤال 4: چه تشابهات و تفاوت‌هایی در بررسی محتوای برنامة درسی کارآفرینی در دانشگاه‌های مورد مطالعه وجود دارد؟

جدول 2  توافق و تفاوت محتوا برنامة درسی کارآفرینی

ادامه جدول 2

جدول 2 نشان می‌دهد که همة دانشگاه‌های مورد نظر در استفاده از سرفصل‌هایی همچون آشنایی با مبانی کارآفرینی، تعاریف و مفاهیم، مسائل حقوقی، راهبردهای شروع و راه‌اندازی کسب و کار، مدل‌ها و منابع تأمین منابع مالی با هم توافق، و در بقیة سرفصل‌ها با هم تفاوت دارند: دانشگاه‌های پنسیلوانیا، مریلند، هاروارد و تهران از سرفصل ارزیابی از ایده‌ها و اصطلاحات کارآفرینانه استفاده می‌کنند. دانشگاه‌های پنسیلوانیا، کالیفرنیا، هاروارد و تهران از سرفصل طرح‌ها و مدل‌های کسب و کار بهره می‌برند. دانشگاه‌های مریلند، کالیفرنیا و هاروارد نیز سرفصل کارآفرینی سازمانی و اجتماعی را در محتوای برنامة درسی خود قرار داده‌اند. به روش‌های برنامه‌ریزی کسب و کار در سرفصل‌ دانشگاه‌های پنسیلوانیا و تهران توجه شده است. دانشگاه‌های پنسیلوانیا، مریلند و تهران از سرفصل روش‌های بهبود مدیریت بهره می‌برند. از سرفصل برداشت محصول و یادگیری از شکست‌ها در همة دانشگاه‌های مورد نظر به غیر از دانشگاه کالیفرنیا استفاده می‌شود. جدول همچنین بیانگر این است که سرفصل‌های خلاقیت و نوآوری، اخلاق و مسئولیت اجتماعی، ارزیابی از محیط، پژوهش در بازار، کارآفرینی جهانی: شرایط تأثیرگذار بر کسب و کار و بازار بین‌المللی تنها در دانشگاه مریلند مورد توجه قرار گرفته است. در دانشگاه‌های مریلند و هاروارد سرفصل مسائل کارآفرینی و چالش‌های معاصر در محتوای برنامة درسی آموزش کارآفرینی گنجانده شده است. سرفصل‌های تفاوت بین سازمان‌های خصوصی، دولتی، و شرکت‌های تجاری، تغییرات و تحولات تجاری، رقابت و اندازه‌گیری مدیریت عملکرد، سرمایه‌گذاری اجتماعی و ارزیابی تنها در دانشگاه کالیفرنیا استفاده می‌شود. دانشگاه‌های پنسیلوانیا و مریلند سرفصل فرصت‌های کارآفرینانه را در محتوای برنامة درسی خود قرار داده‌اند. دانشگاه هاروارد سرفصل‌های مدل‌های تغییر: ابزاری برای کارآفرینی اجتماعی، مثال‌هایی در عمل: بازار، مردم، و جنبش‌ها، مثال‌هایی در عمل: مدل‌های خیریه، مدل‌های بازار، مدل‌های آموزشی، مدل‌های سیاسی، مدل‌های اجتماعی، مدل‌های جنبشی را در محتوای برنامة درسی خود قرار داده است و سرفصل‌های آشنایی با مبانی بازار و مدیریت بازار، آشنایی با داستان‌های موفقیت و شکست کارآفرینان، آشنایی با تجربیات کارآفرینان ایرانی، طراحی جداول و محاسبات طرح کسب و کار بازاریابی، فروش و ارتباط با مشتری تنها در محتوای برنامة درسی دانشگاه تهران گنجانده شده است.

سـؤال 5: فرصت‌های یاددهی ـ یادگیری برنامة درسی آموزش کارآفرینی در دانشگاه‌های مورد مطالعه چیست؟

دانشگاه پنسیلوانیا

دانشگاه پنسیلوانیا در برنامة درسی آموزش کارآفرینی از راهبردهای یاددهی - یادگیری همچون: ترکیبی (یادگیری الکترونیکی، فیلم‌های آموزشی، حضوری)، روش سخنرانی، مطالعة موردی، بحث گروهی، روش‌های مشارکتی و گروه‌بندی دانشجویان برای انجام تکالیف، بسترسازی زمینة لازم برای ملاقات با شرکت‌‌های کارآفرین موفق و دعوت از آن‌ها برای تدریس[10]، و استفاده از فعالیت‌های فوق‌برنامه در قالب بازی[11] تأکید دارد. دانشگاه مریلند نیز از روش سخنرانی، بحث گروهی،[12] مطالعة موردی، دعوت از شرکت‌های بزرگ برای بازدید و تحلیل، آموزش ترکیبی (یادگیری الکترونیکی، فیلم‌های آموزشی، حضوری)،[13] و بازی‌های جدی و شبیه‌ساز[14] بهره می‌گیرد. در دانشگاه کالیفرنیا روش‌هایی همچون: آموزش ترکیبی (یادگیری الکترونیکی، فیلم‌های آموزشی، حضوری)، مطالعة موردی، روش سخنرانی، دعوت از افراد کارآفرین، تأکید بر مشارکت گروهی[15] و استفاده از بازی‌های جدی[16] به کار می‌رود. بررسی مدارک و اسناد موجود نیز نشان می‌دهد که در دانشگاه هاروارد از روش‌های آموزش ترکیبی (یادگیری الکترونیکی، فیلم‌های آموزشی، حضوری)، سخنرانی، یادگیری مشارکتی در گروه‌بندی دانشجویان، بحث گروهی، مطالعة موردی، دعوت از مهمانان کارآفرین[17] و شبیه‌سازها و بازی‌های جدی[18] استفاده می‌شود.

سؤال 6: چه توافق‌ها و تفاوت‌هایی در بررسی روش تدریس برنامة درسی کارآفرینی در دانشگاه‌های مورد مطالعه وجود دارد؟

جدول 3  توافق و تفاوت راهبردهای یادهی - یادگیری برنامة درسی کارآفرینی

جدول 3 نشان می‌دهد که همة دانشگاه‌های مطالعه‌شده در استفاده از روش سخنرانی با هم توافق و در استفاده از دیگر راهبردهای یاددهی - یادگیری با هم تفاوت دارند: دانشگاه‌های پنسیلوانیا، مریلند، کالیفرنیا و هاروارد از راهبردهای یاددهی - یادگیری همچون آموزش ترکیبی، مطالعة موردی، ملاقات با شرکت‌های کارآفرین موفق و دعوت از آن‌ها برای تدریس و فعالیت‌های فوق برنامة در قالب بازی‌های جدی استفاده می‌کنند. دانشگاه‌های پنسیلوانیا، مریلند و هاروارد در برنامة درسی خود از روش بحث گروهی بهره می‌برند. از روش‌های مشارکتی و گروه‌بندی نیز در دانشگاه‌های پنسیلوانیا، کالیفرنیا و هاروارد استفاده می‌شود.

سؤال 7: روش ارزشیابی برنامة درسی آموزش کارآفرینی در دانشگاه‌های مورد مطالعه چیست؟

با بررسی برنامة درسی آموزش کارآفرینی در دانشگاه‌های مورد پژوهش مشخص گردید که این دانشگاه‌ها در برنامة درسی خود در زمینة ارزشیابی برنامة درسی آموزش کارآفرینی به شکل زیر عمل می‌کنند:

دانشگاه پنسیلوانیا

●   فعالیت‌های کلاسی 38 درصد،

●   آزمون شفاهی از مهارت‌های تحلیلی دانشجویان در کلاس30 درصد،

●   ارائة یک طرح اقتصادی به شکل گروهی از دانشجویان 50 درصد،

●   ارزشیابی از طرح کسب و کار گروهی دانشجویان 7 درصد.^[19]

دانشگاه مریلند

●   فعالیت در بحث‌های کلاس 10 درصد،

●   تکالیف و مطالعات موردی 10 درصد،

●   امتحان میان‌ترم 15 درصد،

●   تحقیق(مقاله) در مورد کارآفرینی 10 درصد،

●   امتحان نهایی 25 درصد،

●   ارائة طرح کارآفرینی 30 درصد.^[20]

دانشگاه کالیفرنیا

●   ارائة خلاصه کارآفرینی اجتماعی در ابتدای کلاس 5 درصد،

●   ارائة یک طرح مفهومی از برنامه‌های کسب و کار 5 درصد،

●   ارائة مورد و گزارش‌های پیشرفت طرح‌های کسب و کار. هر گروه از دانشجویان برای ارائة مورد به طور هفتگی و پیشرفت توسعة طرح‌های کسب و کار مسئول خواهند بود. 15 درصد نمره برای ارائة مورد و 15 درصد برای گزارش پیشرفت،

●   ارائة طرح کسب و کار در کلاس به طور گروهی در کلاس 35 درصد،

●   مشارکت در کلاس 25 درصد.^[21]

دانشگاه هاروارد

●   فعالیت در بحث‌های کلاسی و تمرینات 10 درصد،

●   ارائة تکالیف ارائه‌شده گروهی 15 درصد،

●   ارائة مقاله اول 10 درصد،

●   ارائة مقاله دوم 15 درصد،

●   ارائة پروژه در کلاس 50 درصد.^[22]

دانشگاه تهران

●   آزمون پایان ترم.

جدول 4  توافق و تفاوت روش‌های ارزشیابی برنامة درسی کارآفرینی

سؤال 8: چه توافق‌ها و تفاوت‌هایی در بررسی روش ارزشیابی برنامة درسی کارآفرینی در دانشگاه‌های مورد مطالعه وجود دارد؟

جدول 4 نشان می‌دهد که در دانشگاه‌های مورد مطالعه در استفاده از یک روش ارزشیابی مشترک در برنامة درسی کارآفرینی توافق وجود ندارد: دانشگاه پنسیلوانیا، مریلند، کالیفرنیا و هاروارد از فعالیت‌های کلاسی و طرح‌های اقتصادی و کسب و کار گروهی دانشجویان به عنوان یک روش ارزشیابی استفاده می‌کنند. دانشگاه پنسیلوانیا نیز مهارت‌های تحلیلی دانشجویان را ارزشیابی می‌کند. جدول همچنین بیانگر این است که دانشگاه مریلند و کالیفرنیا از تکالیف و مطالعات موردی دانشجویان برای ارزشیابی دانشجویان استفاده می‌کنند. در دانشگاه مریلند به آزمون میان‌ترم نیز به منزلة یک روش ارزشیابی توجه شده است، و همچنین در این دانشگاه و هاروارد از مقالة دانشجویان نیز ارزشیابی صورت می‌گیرد. دانشگاه تهران نیز فقط آزمون نهایی دانشجویان را ملاک ارزشیابی قرار می‌دهد، که در این زمینة با دانشگاه مریلند توافق دارد.

نتیجه‌گیری

امروزه آموزش کارآفرینی و گنجاندن آن در برنامة درسی رشته‌های علوم انسانی به طور عام و رشته‌های علوم اجتماعی و رفتاری به طور خاص در دانشگاه‌های پیشرو یکی از بخش‌های اساسی برای به حرکت درآوردن موتور اقتصادی کشور محسوب می‌شود. توجه به سرفصل برنامة درسی کارآفرینی در دانشگاه‌ها سبب می‌شود دانشجویان از تأکید صرف بر استخدام‌های دولتی، دوری کرده، و خود را مجهز به فرایندهایی بکنند، تا زمانی که از دانشگاه فارغ‌التحصیل می‌شوند، بتوانند در بازار کار به عنوان یک کارآفرین ایفای نقش کنند. بدیهی است ایجاد این نوع تفکر در دانشگاه مستلزم تدوین یک برنامة درسی منسجم، علمی و پیشرفته برای پرورش نگرش کارآفرینانه در همه فارغ‌التحصیلان دانشگاهی است. برای بهبود و اجرای بهتر برنامة درسی کارآفرینی می‌توان از تجربه دانشگاه‌های پیشرو که در این زمینه موفق شده‌اند، استفاده کرد. هدف پژوهش حاضر مطالعة تطبیقی آموزش کارآفرینی در رشته‌های کارشناسی علوم اجتماعی و رفتاری در دانشگاه‌های پیشرو پنسیلوانیا، مریلند، کالیفرنیا و دانشگاه هاروارد و مقایسة آن با برنامة درسی کارآفرینی در رشته‌های کارشناسی قلمرو علوم اجتماعی و رفتاری (کارآفرینی، روان‌شناسی و علوم تربیتی، اقتصاد، جغرافیا، مدیریت، تربیت‌بدنی و علوم اجتماعی) در دانشگاه تهران بود. نتایج کلی پژوهش نشان داد که برنامة درسی آموزش کارآفرینی در عناصر هدف، محتوا، راهبردهای یاددهی یادگیری و ارزشیابی در دانشگاه تهران متفاوت از دانشگاه‌های مورد مطالعه است. سانگ و همکاران (Sang et al., 2005) و لیودیزی و همکاران (LiuDezhi et al., 2008) نیز نتایج مشابهی را گزارش کرده‌اند. برنامة درسی کارآفرینی در قلمرو رشته‌های کارشناسی علوم اجتماعی و رفتاری در دانشگاه‌های پیشرو بر اساس رویکرد شایستگی‌محوری طراحی شده است تا شایستگی‌های لازم همچون دانش، مهارت، توانایی و نگرش را در دانش‌آموختگان ایجاد و تقویت نماید. در این رویکرد ابتدا اهداف به شکل رفتاری و ملموس تعیین، و سپس محتوای مورد نیاز با توجه به هدف، و راهبردهای یاددهی - یادگیری مناسب آموزش داده می‌شود، و در آخر ارزشیابی از عملکرد دانشجویان با توجه به اهداف آن صورت می‌گیرد. در حالی که طراحی برنامة درسی کارآفرینی دانشگاه تهران بر رویکرد سنتی با ویژگی‌هایی همچون اهداف برنامة درسی مجزا از یکدیگر، محتوای خطی، راهبردهای یاددهی - یادگیری مبتنی بر روش سخنرانی و بحث گروهی با محوریت معلم و ارزشیابی کمی استوار است. این نوع برنامة درسی بیشتر بر مهارت‌های پایین تفکر از جمله دانش و فهمیدن تأکید داشته، و مهارت، توانایی و نگرش کارآفرینانه دانشجویان را تقویت نمی‌کند. ایجاد نگرش کارآفرینانه در افراد نیازمند توجه به سطوح بالای تفکر (به کاربستن، تجزیه و تحلیل، ترکیب و ارزشیابی) است. در واقع، کارآفرینی فرایندی است که در طی آن فرد کارآفرین با بهره‌گیری از ایده‌های نو و خلاق و شناسایی فرصت‌های جدید، به ارتقای وضع خود و جامعه کمک می‌کند. از این رو، توجه به ارتقا و بهبود سطوح بالای تفکر مبتنی بر کارآفرینی در دانشجویان بیش از پیش ضروری است. از آنجا که پژوهش‌های انجام‌شده مجلل چوبقلو و همکاران (1393)، صفری و سمیع‌زاده (1391)، احمدزاده (1392)، شریف و همکاران (1390)، فراهانی و همکاران (1387) و احمدزاده (1384) بیانگر وضعیت نامطلوب آموزشی کارآفرینی در رشته‌های کارشناسی علوم اجتماعی و رفتاری است، همین نبود مطلوبیت را می‌توان نشئت گرفته از صبغة موضوع‌محوری برنامة درسی دانست. نتایج تحقیق همچنین نشان داد که در دانشگاه‌های پیشرو اهداف برنامة درسی به شکل رفتاری و قابل اندازه‌گیری در راستای کسب شایستگی‌های مورد نظر (مهارت، دانش، نگرش و توانایی‌ها) تدوین شده‌اند. در حالی که اهداف تأکیدشده در برنامة درسی دانشگاه تهران بیشتر بر سطح دانستن و به یادسپاری مبانی نظری تأکید دارد. این موضوع این نگرش را در دانشجویان شکل می‌دهد که در اهداف برنامة درسی کارآفرینی دانشگاه تهران بیشتر دستیابی به مباحث نظری و به یادسپاری مورد نظر است، تا فعالیت‌های سطوح بالای تفکر. بررسی نتایج پژوهش همچنین بیانگر تدوین محتوای برنامة درسی کارآفرینی در دانشگاه‌های پیشرو در راستای بهبود شایستگی‌های مورد نظر در دانشجویان است، در صورتی که در برنامة دانشگاه تهران بر مباحث صرف نظری تأکید شده است. بررسی نتایج تحقیق در زمینة سؤال سوم پژوهش نیز نشان داد که در بخش راهبردهای یادهی - یادگیری برنامة درسی کارآفرینی دانشگاه‌های پیشرو از فرصت‌ها و راهبردهای متنوعی همچون روش مبتنی بر بازی، آموزش ترکیبی (یادگیری الکترونیکی، فیلم‌های آموزشی، حضوری)، مطالعة موردی، روش‌های مشارکتی و گروه‌بندی دانشجویان برای انجام‌دادن تکلیف، فرصت کار در دنیای واقعی و ملاقات با شرکت‌‌های کارآفرین موفق سود می‌جویند، در صورتی که راهبردهای یاددهی - یادگیری در دانشگاه تهران به روش سخنرانی محدود شده است. علاوه بر این، یافته‌های تحقیق بیانگر این واقعیت است، که دانشگاه‌های امریکایی از روش‌های متنوع ارزشیابی همچون روش آزمون از مهارت‌های تحلیلی دانشجویان، تدوین یک پایان‌نامه، تمرین‌های کلاسی، امتحانات پایان ترم، تکالیف گروهی، پروژه‌های عملی با یک بارم‌بندی مشخص استفاده می‌کنند، ولی در ارزشیابی در برنامة درسی کارآفرینی دانشگاه تهران فقط بر آزمون پایان‌ ترم برای سنجش میزان تسلط دانشجویان به مبانی نظری کتاب اکتفا شده است.

به طور کلی، با توجه به چشم‌انداز 1404 آموزش عالی و برنامة توسعه پنجم
مبنی بر گسترش تقویت کارآفرینی در جامعه، طراحی برنامه‌ریزی درسی مبتنی بر رویکرد شایستگی‌محور و تأکید بر پرورش و ترویج شایستگی‌ها می‌تواند به عنوان
راهبردی مطلوب در آموزش عالی برای تحقق و پرورش شایستگی‌های کارآفرینانه
در نظر گرفته شود. در امتداد این پژوهش پیشنهادهای کاربردی و پژوهشی زیر مطرح می‌گردد:

پیشنهادهای کاربردی

●   به منظور بهبود آموزش کارآفرینی پیشنهاد می‌گردد، برنامة درسی رشته‌های کارشناسی علوم اجتماعی و رفتاری در دانشگاه تهران بر اساس رویکرد شایستگی‌محوری بازنگری شود.

●   از آنجا که هدف اصلی برنامة درسی شایستگی‌محور ارتقا و کسب شایستگی‌های کارآفرینی دانشجویان است، لذا پیشنهاد می‌شود که بستر لازم برای به‌کارگیری راهبردهای متنوع یاددهی - یادگیری همچون بازی‌های جدی، یادگیری مشارکتی، بحث گروهی و مطالعات موردی در آموزش کارآفرینی فراهم گردد.

●   یک شورای تخصصی برای تعیین و به‌روزرسانی شایستگی‌های افراد کارآفرین تشکیل شود، تا بازنگری برنامة درسی منطبق با شایستگی‌های افراد کارآفرین صورت گیرد.

●   دوره‌های ضمن خدمت برای مدرسان کارآفرینی در زمینه آموزش شایستگی‌محوری برگزار شود.