بازیابی راهبردهای ایدئولوژیک در گفتمان کتاب‌های دانشگاهی، مطالعة کتاب‌های تاریخ ایران دوره میانه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تخصصی زبان‌شناسی همگانی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 دانشیار پژوهشکدة تحقیق و توسعة علوم انسانی «سمت»

3 استادیار گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

هدف مقاله ارائة الگوی روش‌‌شناسی در خوانش انتقادی کتاب‌های دانشگاهی تاریخ است که از طریق مشخص کردن راهبردهای ایدئولوژیک در متن این آثار انجام شده است. بازیابی این مؤلفه‌‌ها نشان می‌‌دهد مؤلفان از چه فنون بیانی در بازنمایی واقع‌‌نمایانة کنش‌‌گران و رویدادهای تاریخی در تاریخ ایران دوره میانه استفاده می‌‌کنند، اما در عمل نگرش‌های همراه با ارزش‌ داوری و خوانش‌ها و تفسیرهای معین از گذشته را در اثر خود به خواننده منتقل می‌‌کنند. مقاله حاضر رویکردی هنجاری به توصیف و تبیین نویسندگان بومی و غیربومی از تاریخ ایران در دوره مورد نظر و آشکار کردن تفاوت‌ها بین دیدگاه‌‌های این نویسندگان، با استفاده از ابزارهای تحلیل گفتمان وندایک است. به این منظور چهار سلسله که در چهار کتاب درسی بومی و دو کتاب مرجع غیربومی منعکس شده است، به ‌‌عنوان پیکرة داده‌‌ها به ‌‌صورت کمّی، کیفی و تطبیقی بررسی شده است. به این ترتیب کتاب‌های تاریخ بومی و غیربومی، از لحاظ وجود راهبردهای ایدئولوژیک در سه محور معنی، سبک و نحو مطالعه شد و با توجه به آمارهای به ‌‌دست آمده، روشن شد که استفاده از راهبردهای ایدئولوژیک امری اجتناب‌‌ناپذیر در روایت تاریخ است. همچنین مشخص شد تفاوت‌هایی که در دیدگاه نویسندگان ایرانی و خارجی به ‌‌عنوان «ما» و «آن‌‌ها» نسبت به تاریخ ایران وجود دارد، می‌‌تواند بر خوانش و بازنمایی رویدادهای تاریخی اثرگذار باشد. در روایت تاریخ، نویسندة بومی بیشتر بر ویژگی‌‌های مثبت ایرانیان، مانند رشادت‌‌ها و دلاوری‌‌ها، تأکید دارد در حالی‌‌که در نوشتار نویسندة غیربومی، ویژگی‌‌های منفی آنان مانند اختلاف طبقاتی و نزاع بین اقوام ایرانی منعکس شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Retrieval of the Ideological Strategies in the University Textbooks, A Study of Textbooks on Medieval Iran History

نویسندگان [English]

  • Maryam Taherzadeh 1
  • Zahra Abolhassani Chimeh 2
  • Zohair Siamian 3
1 PhD Student in General Linguistics, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
2 Associate Professor, The Institute for Research and Development in the Humanities, SAMT
3 Assistant Professor of Department of History of Shahid Beheshti University
چکیده [English]

The present study aims to introduce a methodological model for the critical reading of history university textbooks through identifying ideological strategies in these texts. The retrieval of these components shows that although authors use some expressive techniques to provide a realistic representation of historical actors and events in the medieval period of Iran history, in practice, they transfer certain evaluative attitudes and readings from the past to their readers. Using Van Dijk’s discourse analysis tools, this paper aims to present an explanatory and descriptive approach towards the normal attitudes of the native and non-native authors to the history of Iran in the Samanid, Ghaznavid, Saljuqid, and Qarakhanid periods. For this purpose, the four above dynasties that have been reflected in four native textbooks and two non-native reference books – as data corpus – were quantitatively and comparatively reviewed. Therefore, the native and non-native history books were studied in terms of the ideological strategies that have been applied in their meaning, style and syntax. According to the statistics, it became clear that the use of ideological strategies is inevitable in history narration. Also, by analyzing the ideological strategies in the text, it became clear that the differences that exist in the views of the Iranian and foreign authors as “us” and “them” towards Iranian history can affect the reading and representation of the historical events. In the narration of the native history writers more emphasis is placed on the positive characteristics of Iranians, such as their braveries and valiances, while in the writings of non-narrative writers, their negative qualities, such as class differences and the conflicts between Iranian ethnic groups, are reflected.

کلیدواژه‌ها [English]

  • critical discourse analysis
  • ideology
  • Van Dijk
  • university textbooks
  • Medieval Iran history
منابع
احمدی، بابک (1390). رسالة تاریخ: جستاری در هرمنوتیک تاریخ، تهران: انتشارات مرکز.
احمدی، حسین (1391). «بررسی کتاب‌های درسی جمهوری آذربایجان با تأکید بر کتاب‌های تاریخی»، فصلنامة فرهنگی پیمان، شمارة 59.
استنفورد، مایکل (1382). درآمدی بر فلسفة تاریخ، ترجمة احمد گل‌محمدی، تهران: نشر نی.
اسکینر، کوئنتین (1393). بینش‌‌های علم سیاست: جلد اول: در باب روش، ترجمة فریبرز مجیدی، تهران: فرهنگ جاوید.
ایگرس، گئورگ (1396). تاریخ‌‌نگاری در قرن بیستم: از عینیت‌‌گرایی تا چالش پسامدرن، ترجمة محمدابراهیم باسط، تهران: سمت.
بویل، جان اندرو (1385). تاریخ ایران کیمبریج: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، ترجمة حسن انوشه، تهران: امیر کبیر.
خیل، پیتر (1394). استفاده و سوء‌استفاده از تاریخ، ترجمة حسن کامشاد، تهران: فرهنگ جاویدان.
رشیدی، ناصر و اصمعان سعیدی (1393). «تحلیل گفتمان کتاب فارسی امروز برای دانشجویان خارجی براساس چهارچوب تحلیلی وندایک و ون لیوون»، پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی، شمارة 32، ص 100ـ126.
رشیدی، ناصر و مریم زارعی (1391). «تحلیل گفتمان کتاب Reader’s Choice براساس چهارچوب هاج و کرس»، مجله پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی، شمارة 26، ص 99ـ 118.
صیامیان، گرجی و کوروش صالحی (1392). «از تاریخ سیاسی تا سیاست تاریخ: بررسی انتقادی بازنمایی تاریخ تحولات ایران دورة آل بویه در کتاب‌های درسی دانشگاهی»، پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی، شمارة 28، ص 62ـ76.
فرای، ریچارد نلسون (1385). تاریخ ایران از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان، ترجمة حسن انوشه، جلد چهارم، تهران: امیرکبیر.
فروزانی، سیدابوالقاسم (1389). قراخانیان: بنیان‌گذاران نخستین سلسلة ترک مسلمان در فرارود (آسیای میانه)، تهران: امیر کبیر.
فروزانی، سیدابوالقاسم (1390). تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دورة سامانیان، تهران: سمت.
فروزانی، سیدابوالقاسم (1393). سلجوقیان از آغاز تا فرجام، تهران: سمت.
فروزانی، سیدابوالقاسم (1395). غزنویان: از پیدایش تا فروپاشی، تهران: سمت.
مانزلو، آلن (1394). واساخت تاریخ، ترجمة مجید مرادی‌سده، تهران: پژوهشکدة تاریخ اسلام.
مکالا، سی‌‌. بی‌‌ین. (1387). بنیادهای علم تاریخ: چیستی و اعتبار شناخت تاریخی، ترجمة احمد گل‌‌محمدی، نشر نی.
میک، یان (1393). پژوهش و نگارش کتاب درسی، ترجمة شهروز مرادزاده و رامین گلشایی، تهران: سمت.
 
Hiden, White (2002). Methistory,The Historical in Sixth Century Europe, The John Hopkins University Press.
Larmon, Janine and Lea Graham (2015). “Teaching Historical Through Creative Writing Assignments”, Journal Home Page, London: Routledge.
Ludvigsson, David and Alan Booth (2015). Enriching History Teaching and Learning, Linkoping University.
Moreau, Joseph (2011). School Book Nation, Conflicts over American History Textbooks from the Civil War to the Present, The University of Michigan Press Ann Arbor.
Peterson and Graham (2015). Teaching Critical Thinking in History, University Analysis of Chicago Press.
Scott David and Usher Robin (2011). Researching Education, 2nd ed., NewYork: Press.
Van Dijk (1997). Discourse and Manipulation, London: Sage Publication.
Van Dijk and A. Teun (2000). Ideology a Multidisciplimary Approach, London: Sage Publication.
Van Dijk and A. Teun (2004). Ideology and Discourse, London: Sage Publication.
Wretch, James (2016). A Semantic Analysis of Historians Language, TheHangu Press.