تجزیه و تحلیل کتاب اسلام نص‌گرا: تاریخ و عقاید اخباریان شیعه (شرح و ارزیابی پروژۀ اخباری‌پژوهی رابرت گلیو)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری دانش اجتماعی مسلمین، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه تهران،، تهران، ایران

2 کارشناس‌ارشد رشتۀ رفاه و سیاست‌گذاری اجتماعی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه تهران، تهران، ایران .

چکیده

پژوهش‌های مرتبط با اندیشۀ فقهی امامیه در دهه‌های اخیر پیشرفت چشم‌گیری داشته و صورت‌بندی بسیاری از مباحث را تغییر داده است. پژوهندگان تلاش کرده‌اند از کلیشه‌های موجود فاصله بگیرند و با نگاهی متفاوت به تاریخ فقاهت بنگرند، اما هنوز پژوهش‌ها در ابتدای مسیر قرار دارد. رابرت گلیو از جملۀ پژوهندگانی است که با فاصله گرفتن از خوانش عقل‌ستیزانه از اخباریان، شناسایی تنوع در میان علمای اخباری، قرار دادن دغدغۀ یقین در کانون نظریۀ اخباری و نیز نفی تلقی پروتستانتیستی ازآموزه‌های اخباریان تلاش ارزشمندی برای شکلی از تاریخی‌نگری در برنامۀ پژوهشی خود انجام داده است که البته تمام و کمال نیست. انتقاد وارد به رهیافت نظری گلیو این است که در کار او گونه‌ای ذات‌گرایی در مقوله‌بندی علما به اخباری و اصولی مشاهده می‌شود. چنین برمی‌آید که گلیو خط تقسیم ستبری میان دو گروه از علمای امامیه می‌کشد و به این ترتیب به جای مطالعۀ بازنمایی‌ها و فهم‌های کنش‌گران تاریخی تعبیرهایی چون اخباری و اصولی را به‌مثابۀ واقعیت‌هایی انضمامی درنظر می‌گیرد، درحالی‌که از چشم‌اندازی تاریخی مفاهیم، تعاریف و مقوله‌ها نیز خود پدیدارهایی تاریخی هستند.
در این مقاله با تمرکز بر کتاب اسلام نص‌گرا تلاش کرده‌ایم به کمک روش تحلیل مضمون و تحلیل متنی دستاوردهای پژوهشی این شیعه‌شناس را بررسی انتقادی کنیم و ظرفیت‌ها و نیز محدودیت‌های آن را نشان دهیم.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Notes on Scripturalist Islam: A New Look at Robert Gleave’s Research Project into Akhbarism

نویسندگان [English]

  • Koosha Vatankhah 1
  • Mohammad Bagher Ommati 2
1 Department of Islamic Social Sciences- Faculty of Social Sciences- University of Tehran
2 Department of Welfare and Social Policy- Faculty of Social Sciences- University of Tehran
چکیده [English]

Research projects into Imami jurisprudence indicate a great development in the field reformulating many questions. Taking new perspectives towards history of Twelver jurisprudence and ijtihad, contributors have started to criticise the clichés however this trend is at the beginning and many questions are still remaining obscure. Challenging many stereotypes, Robert Gleave is of the pioneering researchers who rejects anti-rational notion prevailing in Akhbari study, recognises a diversity amongst Akhbari ulama, puts certainty at the centre of Akhbari theory, and negates a reading which represents Akhbari theory as a protestant Shiism. His attempt shows an enthusiasm for some historical reading which unfortunately fails to fulfil the requirements. From this point of view an essentialism might be traced in his categorising system making him form a rigid, fix, and objective differentiation between two groups of Imami ulama. In doing so, instead of concentrating on historical actors and their systems of representation, categorisation, and perception he regards Usuli, Akhbari, and other concepts as concrete realities while from a historical perspective concepts, definitions, and categories are also socio-historical phenomena needed to be studied.
Focusing on his Scripturalist Islam, this article aims to study Gleave’s important achievements in Shia Studies.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Astarabadi
  • Akhbarism
  • Usulism
  • Robert Gleave
  • Scrupturalist Islam
آل‌‌غفور، س.م. (1384). جایگاه سیاسی عالم دینی در دو مکتب اخباری و اصولی. قم: بوستان کتاب.
ابراهیمی‌‌دینانی، غ.ح. (1392). ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام. ج.1. تهران: طرح نو.
ابی‌صعب، ر. (1396). تغییر مذهب در ایران: دین و قدرت در ایران عصر صفوی. ترجمۀ م. صفت‏گل. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
استرآبادی، م.ا. (1400). دانشنامۀ شاهی. با مقدمه، تحقیق و تصحیح ر. ابی‌صعب و ر. مختاری خویی. تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل­ دانشگاه تهران با حمایت و همکاری دپارتمان مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل کانادا.
استرآبادی، م.ا. (1384ش.). الفوائد المدنیة و بذیله الشواهد المکیة. به کوشش ر. ‏ رحمتی اراکی. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.1426ق.
اسلامی، ر. (1389). بررسی زمینه‏های اجتماعی فراز و فرود مکتب اخباری در قرن دوازدهم هجری/هجدهم میلادی. پایان‏نامۀ کارشناسی‌ارشد‏. تهران: گروه جامعه‌شناسی دانشگاه علّامه ‏طباطبایی.
امتی، م.ب. (1399). روحانیت و رفاه اجتماعی در ایران معاصر. پایان‌نامۀ کارشناسی ‌ارشد. تهران: گروه رفاه اجتماعی دانشگاه تهران.
انصاری قمی، ح. (1395). اخباریان و اصحاب حدیث امامیه: نیم‏نگاهی به تاریخچۀ تحولات فقه امامی. در تشیّع امامی در بستر تحول: تاریخ باورها و مکتب‏ها در ایران و اسلام. دفتر یکم. تهران: ماهی. صص 37­80.
باغبان ‏خطیبی، م. (1391). دیدگاه اخباریان درمورد اثبات وجود خدا. پایان‏نامۀ کارشناسی ‏ارشد. دانشگاه قم.
حسین‌زاده‌ یزدی، م.، و وطن‌خواه، ک. (1401). ارزیابی انتقادی خوانش عقل‌ستیزانه از اخباریان. تاریخ اسلام و ایران، 53، 79­100.
حسین‌زاده یزدی، م.، و وطن‌خواه،ک. (1400). جامعه‌شناسی تاریخی و ارزیابی انتقادی خوانش سکولاریستی از اخباریان. مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، 4، 1237­1260.
رجبی، م.ح. (1387). زمینه‌‌ها و علل ظهور اخباری‌‌گری در عصر صفویه. رسالۀ دکتری. تهران: گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه تهران.
سبحانی، ج. (1387). تاریخ فقه و فقهای امامیه. ترجمۀ ح. جلالی. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق.
شریعتمداری، ح.ر.، و طباطبایی، س.م. (1393). درون‏مایۀ سازمان فکری استرآبادی و بازتاب‏های آن در منابع تراجم. مجلۀ مطالعات اسلامی: فقه و اصول، 96، 91­ 104.
صفت‌‌گل، م. (1381). ساختار نهاد و اندیشۀ دینی در ایران عصر صفوی (تاریخ تحولات دینی ایران در سده‌‌های دهم تا دوازدهم هجری قمری). تهران: مؤسسۀ خدمات فرهنگی رسا.
کدیور. م. (1371). عقل و دین از نگاه محدّث و حکیم. کیهان اندیشه، 41، 14­37.
کدیور، م. (1371). عیار نقد در منزلت عقل. کیهان اندیشه، 46، 109­135.
حکیمی، م.ر. (1378). اخباری‏گری و اخبارگرایی. در اجتهاد و تقلید در فلسفه. چ اول. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. صص 88­167.
مادلونگ، و. (1375الف). معتزله و کلام امامیه. در مکتب‏ها و فرقه‏های اسلامی در سده‏های میانه. ترجمۀ ج. قاسمی. مشهد: بنیاد پژوهش‏های اسلامی آستان قدس رضوی، صص 120­136.
مادلونگ، و. (1375ب). ولایت در شیعۀ اثنی‏عشری در عصر غیبت. در کتاب مکتب‏ها و فرقه‏های اسلامی در سده‏های میانه. ترجمۀ ج. قاسمی. مشهد: بنیاد پژوهش‏های اسلامی آستان قدس رضوی. صص 182­194.
مدرسی‏طباطبایی، س.ح. (1368). مقدمه‏ای بر فقه شیعه. ترجمۀ م.آ. فکرت. مشهد: آستان قدس رضوی.
مطهری، م. (1358). دورۀ کامل آشنایی با علوم اسلامی در سه جلد. بی‏جا: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرّسین حوزۀ علمیۀ قم.
ملکی میانجی، ع. (1385). علّامۀ مجلسی: اخباری یا اصولی؟. قم: انتشارات دلیل ما.
وطن‌خواه، ک. (1399). چالش‌های عقل در میان اندیشمندان مسلمان: گفت‌وگوی علامه حلی­محمدامین استرآبادی­ شیخ مرتضی انصاری. رسالۀ دکتری. تهران: گروه علوم اجتماعی اسلامی دانشگاه تهران.
 
Abisa’ab, R. J. (2015). Shi’i Jurisprudence, Sunnism and the Traditionist Thought (akhbari) of Muhammad Amin Astarabadi. International Journal of Middle East Studies, 47, 5–23.
Gleave, R. (2007). Scripturalist Islam: The History and Doctrines of the Akhbari Shi’i School. Leiden
Gleave, R. (1996). Akhbari Shi’i Jurisprudence in the Writings of Yusuf b. Ahmad al-Bahrani (d. 1186/1772). PhD Dissertation, University of Manchester
Newman, A. (1992). The Nature of the Akhbārī/Uṣūlī Dispute in Late Ṣafawid Iran, Part 1: Abdallāh al-Samāhiji’s Munyat al-Mumārisīn, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 55, 1, 22-51.
Newman, A. (1992). The Nature of the Akhbāī/Uṣūlī Dispute in Late Ṣafawid Iran, Part 2: The Conflict Reassessed, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 55, 2, 250-261.
Newman, A. (2001). Fayd al-Kashani and the Rejection of the Clergy/State Alliance’ in Linda S. Walbridge (ed.). The Most Learned of the Shia: The Institution of the Marja Taqlid, Oxford University Press, pp. 34-52.
Sifatgol, M. (2003). Safavid Administration of Avqaf: Structure, Changes, and Functions (1077-1135/ 1666-1722) in: A. J. Newman (ed.). Society and Culture in the Early Modern Middle East: Studies on Iran in the Safavid Period. Leiden: Brill.