نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه زبان انگلیسی دانشگاه یاسوج
2 دانشجوی کارشناسی ارشد، دانشگاه یاسوج
چکیده
کلیدواژه‌ها
مقدمه
نقش محتوای کتابهای آموزشی در نوع آموزش و میزان کیفیت آموزشی کاملاً واضح و مبرهن است. کتابهای آموزشی با در برداشتن مجموعه اطلاعات ویژه، خواننده را به سوی مقصد مورد نظر هدایت میکند. به گفته رضوانی و امیری (1392 :190) «هدف از تدوین کتاب درسی به عنوان اصلیترین منبع فعالیتهای آموزشی کمک به یادگیری فراگیرنده و دستیابی آنان به اطلاعات منسجم است». زبان انگلیسی در کشور ما به عنوان زبانی علمی تلقی و به صورت دروس عمومی و اختصاصی به دانشجویان آموزش داده میشود (رضوانی و امیری، 1392). آموزش زبان انگلیسی به عنوان یک زبان بین‌المللی، به منظور گسترش ارتباطات میان جوامع مختلف، همواره مورد توجه بوده است. از آنجا که این‌گونه ارتباطات ممکن است در جهت تحقق اهداف ویژهای روی دهد، انگلیسی برای اهداف ویژه به وسیله محققان بسیاری مورد پژوهش قرار گرفته است. به گفتة پالتریج و استارفیلد (2013) انگلیسی برای اهداف ویژه به معنای آموزش و یادگیری انگلیسی به عنوان زبان دوم یا یک زبان خارجی است که هدف زبانآموزان از این یادگیری به کار بردن آن در موارد ویژه است. یادگیری انگلیسی برای اهداف ویژه در کشور ما بیشتر متوجه سطوح دانشگاهی است، که همة افراد در یک رشتة تحصیلی دارای هدف مشترک‌اند، اما لزوماً در یک سطح از لحاظ دانش زبانی قرار ندارند. هدف از آموزش این‌گونه کتابها در این سطوح آمادهسازی دانشجویان برای استفاده از این زبان به منظور رفع نیازهای خود در مواقع ویژه از جمله امور آموزشی و آکادمیک، شغلی، پزشکی، حقوقی و اجتماعی است و هدف پژوهشگران از پژوهش در این زمینه نیز جستجوی شیوه‌های مناسب برای تحقق این اهداف به بهترین روش ممکن است.
در کشور ما، به منظور آموزش متون تخصصی در دانشگاهها معمولاً از کتابهای زبان تخصصی «سمت» استفاده میشود. به گفتة رضوانی و سلیمانی (در دست چاپ) هدف اصلی از تدریس این کتابها ارتقای مهارت خواندن، آموزش لغات و اصطلاحات تخصصی و قوت بخشیدن به مهارت ترجمه در متون تخصصی است. مزدایثنا و تحریریان (2008) نیز با تأکید بر این امر، آغاز انتشار کتابهای سمت را از سال 1364 دانسته‌اند و بر این باورند که در صورتی که دانشجویان از همان ابتدا لغات تخصصی را بیاموزند قادر خواهند بود متون تخصصی دیگر را در سطوح بالاتر، بهتر درک کنند، به عبارت دیگر آموختن لغات به درک مطلب می‌افزاید و باعث میشود مهارتهای دیگر نیز به راحتی فرا گرفته شوند. به گفتة برخی دیگر از پژوهشگران از جمله هایبرت و کامیل (2005) و هیرش (2012) نیز لغت در یادگیری مهارتهای دیگر زبان و مهارت خواندن به طور خاص تأثیر بسزایی دارد. در نتیجه از آنجا که کتابهای «سمت» به مهارت خواندن پرداخته است، به طور مسلم یادگیری لغت نقش عمدهای دارد و توجه به ابعاد مختلف آن به درک مطلب کمک شایانی میکند.
معمولاً زبان مربوط به تخصصهای مختلف، افراد را در آگاهی از آنها یاری میکند و در هر زبان کلمات به عنوان عنصر اصلی، درک متون مربوطه را آسان میکند (پالتریج و استارفیلد، 2013). به طور کلی یادگیری مهارتهای زبان دوم، وابسته به یادگیری لغات مربوط به آن زبان است، چرا که کلمه یا لغت در ترکیب جمله، به عنوان برجستهترین جزء در بیان مفهوم آن، نقش اصلی را ایفا میکند. اکثر زبانشناسان، انتقال معنا بدون داشتن دانش لغت را غیر ممکن می‌دانند و بر فراگیری آن به شیوة صحیح به عنوان یکی از مهم‌ترین بخشهای یادگیری زبان تأکید دارند (اشمیت، 2010؛ برون، 2011؛ میرا، 2009؛ نیشن، 2001 و هیرش، 2012). از این رو، این بُعد از دانش زبانی همواره مورد توجه بوده و هست و در آموزش و فراگیری زبان انگلیسی اهمیت
بسزایی دارد.
به گفتة پالتریج و استارفیلد (2013) یکی از مشکلات مربوط به یادگیری زبان انگلیسی برای اهداف ویژه، که در این پژوهش نیز بدان پرداخته شده، بی‌توجهی معلمان به کاربردها و ابعاد متفاوت کلمات است؛ معمولاً معلمان فقط معنای تحت‌اللفظی لغات را به دانشجو انتقال می‌دهند و ابعاد دیگر را نادیده میگیرند، و این همان مسئلهای است که برون (2011) بر آن صحّه گذاشته و اذعان میدارد که هنگام فراگیری لغت این معناست که در ذهن تداعی و ماهیت چند بعدی بودن آن فراموش میشود.
نیشن (2001) به ابعاد مختلف لغات به طور دقیق اشاره و آنها را دستهبندی کرده است. وی این دستهبندی را شامل سه گروه «شکل لغات»، «معنای لغات» و «کاربرد لغات» معرفی میکند. به گفتة وی هر کدام از این گروهها نیز دارای زیرمجموعه‌هایی هستند. بعد گفتاری، نوشتاری و اجزائی در مجموعة «شکل لغات»، بعد صورت ـ معنایی، ارتباطی و مفهومی ـ ارجاعی در مجموعة «معنای لغات» و در نهایت بعد دستوری، همایی و محدودیتهای کاربردی در مجموعة «کاربرد لغات» قرار میگیرند. تعاریف مربوط به این زیرمجموعه‌ها در ادامه آمده است (جدول 1).
همان‌طور که پیشتر نیز ذکر شد، به منظور آموزش متون تخصصی به زبان انگلیسی در رشته‌های مختلف تحصیلی در ایران از کتابهای سمت استفاده میشود.
هدف ما از این پژوهش، بررسی و مقایسة کتابهای زبان تخصصی سمت در زمینه
ابعاد مختلف لغت بر اساس طبقهبندی نیشن (2001) است تا با توجه به نتایج به دست
آمده ابعاد مختلف لغات در این کتابها بررسی شود، بدین معنا که مشخص شود هر
کدام از کتابهای موردنظر به چه ابعاد و جنبه‌هایی از یادگیری لغت و به چه میزان
پرداخته است. بنابراین هدف از انجام این پژوهش را میتوان در قالب سؤال زیر مطرح کرد:
در کتابهای زبان تخصصی «سمت» (به طور کلی و نیز به تفکیک گروههای مختلف تحصیلی) چه ابعادی از لغت و به چه میزان مورد توجه مؤلفان بوده
است؟
روش
در این پژوهش 30 کتاب منتخب زبان تخصصی «سمت» در سه گروه هنر و علوم انسانی، علوم پایه و فنی و مهندسی، و علوم پزشکی (از هر گروه 10 کتاب) بررسی و مقایسه شدند (لیست کامل این کتابها در پیوست آمده است). گزینش این کتابها براساس طبقهبندی «سمت» و به طور تصادفی انجام شد.
به منظور بررسی و مقایسة ابعاد لغت در کتابهای مذکور ابتدا فهرستی از تمرینهای لغات و ابعاد مربوط به آنها تهیه شد. این فهرست بر اساس معیارهای از پیش تعیین شده و یک چهارچوب کلی مورد تأیید کارشناسان است که معین میکند بر اساس طبقهبندی
نیشن (2001) تمرینهای هر کتاب به چه جنبه‌هایی از لغت پرداخته است. ویژگیهای
مربوط به این‌گونه تمرینها براساس دستهبندی طراحی شدة نیشن در جدول زیر ذکر شده است:
جدول 1 ویژگی تمرینهای مربوط به ابعاد لغات براساس دستهبندی طراحی شدة نیشن (2001)
|
گفتاری[1] |
تمرینی که توجه زبانآموز را به شکل گفتاری لغت و ویژگیهای ظاهری آن معطوف میکند و شکل گفتاری را به نوشتاری وصل میکند. این تمرینها شامل مهارت شنیداری که به صورت متن است نمیباشد، چراکه توجه ویژه به شکل گفتاری لغات ندارد. |
|
نوشتاری[2] |
تمرینی که توجه زبانآموز را به شکل نوشتاری لغت معطوف میکند و تمرینهای مهارت خواندن و نوشتن را در بر نمیگیرد. |
|
اجزایی[3] |
تمرینی که توجه زبانآموز را به اجزاء لغت معطوف میکند، برای مثال اشکال مختلف یک لغت را با هم مقایسه و اجزاء لغات مرکب را بررسی میکند. |
|
صورت ـ معنا[4] |
تمرینی که لغات را به معنای مربوط به آنها وصل میکند (تعاریف یا تصویرها) و در آن شکل لغت با معنای آن و بالعکس تداعی میشود و به توضیح معانی لغات میپردازد. |
|
مفهومی ـ ارجاعی[5] |
تمرینی که به مفهوم و آنچه در معنای لغت گنجانده میشود توجه دارد، برای مثال با مقایسة موارد مشابه. |
|
ارتباطی[6] |
تمرینی که به متضاد و مترادف و نیز دستهبندیهای مربوط به لغات میپردازد. |
|
دستوری[7] |
تمرینی که توجه زبانآموز را به جایگاه لغت در جمله و قواعد مربوط بدان معطوف میکند و شامل کاربرد لغت در گفتار یا نوشتار نمیشود. |
|
همایی[8] |
تمرینی که از دانشآموزان بخواهد تا لغاتی را که با هم استفاده میشوند در کنار هم قرار دهند. |
|
محدودیتهای کاربردی[9] |
تمرینی که توجه زبانآموز را به کاربرد لغات معطوف میکند و اینکه لغت موردنظر در کجا، چه زمانی و به چه میزان کاربرد دارد. |
پس از بررسی تمامی تمرینها، اعم از کوتاه و بلند، تمرینهای مربوط به لغات (کلمات ساده و مرکب) شناسایی شد. تمرینهای مربوط به هر مجموعه، بر مبنای فهرست ذکر شده، در کتابهای مربوط به هر سه گروه هنر و علوم انسانی، علوم پایه و فنی و مهندسی، و علوم پزشکی به طور جداگانه مشخص و شمارش شد و در نهایت میزان درصد پرداخته شده به آنها محاسبه گردید. این فرایند به وسیله محققان حاضر انجام پذیرفت و صحت آن به تأیید کارشناسان رسید. در پایان نتایج به دست آمده از بررسی کتابهای مربوط به سه گروه مذکور با هم مقایسه و نتایج به صورت کیفی و توصیفی تجزیه و تحلیل شد؛ تمرینهایی که بیش از یک بعد از ابعاد لغات را ارزیابی کردهاند به تعداد همان ابعاد شمرده شدهاند؛ بدین معنا که اگر در تمرینی دو بعد از لغت در نظر گرفته شده، آن تمرین دو بار شمرده شده است.
یافته‌ها
نتایج به دست آمده پس از بررسی تمامی تمرینهای مربوط به کتابها بدین صورت است که در کلیة کتابهای بررسی شده 2376 تمرین مربوط به لغات است که از این تعداد 999 تمرین (42 درصد) به بعد مفهومی ـ ارجاعی، 690 تمرین (29 درصد) به بعد صورت معنایی، 517 تمرین (7/21 درصد) به بعد دستوری، 121 تمرین (5 درصد) به بعد اجزائی، 24 تمرین (1 درصد) به بعد ارتباطی، 24 تمرین (1 درصد) دیگر نیز به بعد گفتاری و تنها 1 تمرین (04/0 درصد) به بعد نوشتاری پرداخته است. ترتیب ابعاد از لحاظ درجة اهمیت در این کتابها به صورت بعد مفهومی ـ ارجاعی، صورت معنایی، دستوری، اجزائی، ارتباطی و گفتاری به اندازة مساوی و در نهایت بعد نوشتاری است. ابعاد همایی و محدودیتهای کاربردی هیچ جایگاهی در این‌گونه کتابها ندارند. این نتایج در جدول 2 قابل مشاهده است.
جدول 2 تعداد، درصد و ابعاد لغت در 30 کتاب بررسی شده در این پژوهش
|
محدودیتهای کاربردی |
همایی |
دستوری |
ارتباطی |
مفهومی ـ ارجاعی |
صورت ـ معنایی |
اجزائی |
نوشتاری |
گفتاری |
|
|
0 |
0 |
517 |
24 |
999 |
690 |
121 |
1 |
24 |
تعداد |
|
0 |
0 |
7/21 |
1 |
42 |
29 |
|
04/0 |
1 |
درصد |
نتایج به دست آمده پس از مقایسة تمامی تمرینهای مربوط به کتابهای سه گروه
مختلف بدین ترتیب است که در کتابهای گروه هنر و علوم انسانی که شامل 747 تمرین لغت می‌باشد، 327 تمرین به بعد مفهومی ـ ارجاعی لغات پرداخته و این بعد از لغت در درجة نخست اهمیت قرار گرفته است. پس از آن بعد صورت ـ معنایی شامل 211 تمرین و بعد دستوری شامل160 تمرین هستند. به بعد گفتاری در 24 تمرین و تنها در یک
کتاب از ده کتاب بررسی شده در این گروه پرداخته شده است. بعد ارتباطی نیز
در 13 تمرین و بعد اجزائی در 12 تمرین مربوط به تنها یک کتاب دیده میشود. در کتابهای مربوط به گروه هنر و علوم انسانی به ابعاد نوشتاری، همایی و محدودیتهای کاربردی هیچگونه توجهی نشده است. نتایج ذکر شده در جدول 3 قابل مشاهده است. همان‌طور که در این جدول مشاهده میشود در کتابهای مربوط به این گروه پس از
ابعاد مفهومی ـ ارجاعی، صورت ـ معنایی و دستوری که به ترتیب بیشترین توجه را به
خود معطوف داشته‌اند، بعد گفتاری و پس از آن بعد ارتباطی و در نهایت بعد اجزائی قرار میگیرد.
چنان‌که در جدول 3 مشاهده میشود در کتابهای مربوط به گروه علوم
پایه و فنی و مهندسی که شامل 699 تمرین لغت است، 320 تمرین به بعد مفهومی ـ ارجاعی لغات پرداخته و این بعد از لغت در درجة نخست اهمیت قرار گرفته است.
پس از آن بعد صورت ـ معنایی شامل 180 تمرین و بعد دستوری شامل 171 تمرین هستند. به بعد اجزائی و ارتباطی هر کدام تنها در یک کتاب و به ترتیب در 16 و 11 تمرین پرداخته شده است. یک تمرین نیز در یکی از کتابهای مربوط به این گروه به بعد
نوشتاری توجه داشته و دیگر ابعاد اعم از ابعاد گفتاری، همایی و محدودیتهای کاربردی در کتابهای مربوط به این گروه به طور کلی نادیده گرفته شدهاند. در کتابهای مربوط به این گروه نیز سه بعد مفهومی ـ ارجاعی، صورت ـ معنایی و دستوری به ترتیب به لحاظ میزان اهمیت در درجه نخست قرار دارند و ابعاد اجزائی، ارتباطی و نوشتاری به ترتیب پس از آنها آمدهاند.
مطابق جدول 3، در کتابهای مربوط به گروه علوم پزشکی که شامل 930
تمرین لغت است، 352 تمرین به بعد مفهومی ـ ارجاعی لغات پرداخته و این
بعد از لغت همانند دو گروه پیشین در درجة نخست قرار گرفته است. پس از آن
بعد صورت ـ معنایی شامل 299 تمرین و بعد دستوری شامل 186 تمرین هستند. تنها
یک بعد دیگر از ابعاد لغات در این گروه مورد توجه قرار گرفته و آن بعد اجزائی لغات
در 93 تمرین است و دیگر ابعاد نادیده گرفته شدهاند. ترتیب سه بعد اول به لحاظ درجه اهمیت در کتابهای مربوط به این گروه نیز همانند دو گروه قبل است و تنها بعد اجزائی است که در انتها قرار میگیرد. ابعاد دیگر در کتابهای گروه علوم پزشکی در
برنامة آموزشی قرار داده نشدهاند. در جدول زیر نتایج تجزیه و تحلیل داده‌ها به طور کامل آمده است.
جدول 3 تعداد، درصد و ابعاد لغت در سه گروه هنر و علوم انسانی، علوم پایه و فنی و مهندسی، و علوم پزشکی
|
|
هنر و علوم انسانی |
علوم پایه و فنی و مهندسی |
علوم پزشکی |
|||
|
بعد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|
گفتاری |
24 |
2/3 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
نوشتاری |
0 |
0 |
1 |
1/0 |
0 |
0 |
|
اجزائی |
12 |
6/1 |
16 |
2/2 |
93 |
10 |
|
صورت ـ معنایی |
211 |
2/28 |
180 |
7/25 |
299 |
1/32 |
|
مفهومی ـ ارجاعی |
327 |
7/43 |
320 |
7/45 |
352 |
8/37 |
|
ارتباطی |
13 |
7/1 |
11 |
5/1 |
0 |
0 |
|
دستوری |
160 |
4/21 |
171 |
4/24 |
186 |
20 |
|
همایی |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
محدودیتهای کاربردی |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
همان‌طور که مشاهده میشود بعد مفهومی ـ ارجاعی نسبت به دیگر ابعاد در هر سه گروه برجستهتر است، این بعد در گروه هنر و علوم انسانی 7/43 درصد، در گروه علوم پایه و فنی و مهندسی 7/45 درصد و در گروه علوم پزشکی 8/37 درصد از کل تمرینهای کتابها را شامل میشود. میزان توجه به بعد صورت ـ معنایی در سه گروه ذکر شده به ترتیب 2/28، 7/25 و 1/32 درصد است. این بعد از لغت که شکل کلمات (تعاریف و تصاویر) را به معنای آن پیوند میدهد، در کتابهای مربوط به هر سه گروه، در درجة دوم اهمیت قرار دارد. بعد دستوری یا جایگاه لغت در جمله در هر سه گروه مطرح است و میزان توجه به آن در سه گروه به ترتیب 4/21، 4/24 و 20 درصد است. بعد گفتاری، یعنی تلفظ صحیح کلمات که تنها 2/3 درصد کل تمرینهای کتابهای گروه هنر و علوم انسانی را شامل میشود، در دو گروه دیگر به طور کامل نادیده گرفته شده است بعد ارتباطی که به ارتباط میان لغات با یکدیگر مربوط میشود در گروه علوم پزشکی هیچگونه توجهی بدان نشده است، در صورتی که در دو گروه دیگر به ترتیب 7/1 و 5/1 درصد تمرینها را تشکیل می‌دهند. به بعد اجزائی، یعنی اجزاء تشکیل دهندة کلمه در هر سه گروه به میزان اندک 6/1، 2/2 و 10 درصد توجه شده، که البته میزان توجه به آن در گروه علوم پزشکی به نسبت بیشتر است. به بعد نوشتاری یا همان نوشتن کلمات به طور صحیح، تنها در یک تمرین و در یکی از کتابهای گروه علوم پایه و فنی و مهندسی پرداخته شده است که این میزان برابر است با 1/0 درصد. به ابعاد همایی (دستهبندی کلمات در گروه مربوطه) و محدودیتهای کاربردی (کاربرد کلمات در زمان و مکان مشخص) در هیچیک از کتابها توجهی نشده است. (ابعاد لغات همراه با تعداد تمرینهای شامل آنها در همة کتابهای بررسی شده در این پژوهش به صورت جداگانه در پیوست آمده است.
نتیجهگیری
بررسی کتابهای زبان تخصصی «سمت» در این پژوهش نشان داد که به طور کلی در کتابهای مربوط به هر سه گروه ذکر شده از میان سه مجموعه «شکل، معنا و کاربرد لغات»، هر سه مورد در نظر گرفته شدهاند، اما شامل همة زیرمجموعه‌ها نیست و تا حدودی پراکندگی میان آنها دیده میشود، بدین معنا که به ابعاد مفهومی ـ ارجاعی،
صورت ـ معنایی و دستوری بسیار توجه شده، سایر ابعاد بسیار اندک و یا اصلاً در نظر گرفته نشدهاند. دو بعد اول جزء مجموعة «معنا» و بعد دستوری جزء مجموعة «کاربرد لغات» است. این بدین معناست که به ابعاد مربوط به «شکل لغات» در این کتابها چندان اهمیتی داده نشده است. در میان ابعاد مربوط به دستة اول نیز به بعد ارتباطی چندان توجهی نشده است و در مجموعه کاربرد لغات ابعاد همایی و محدودیتهای کاربردی کلمات به هیچ وجه در برنامة آموزشی قرار نگرفته‌اند.
مقایسة کتابهای بررسی شده در این پژوهش نیز نشان داد که در هر سه گروه عمدتاً تمرکز به ترتیب بر روی ابعاد مفهومی ـ ارجاعی، صورت ـ معنایی و دستوری است. گذشته از ابعاد همایی و محدودیتهای کاربردی کلمات که در مجموعه کاربرد لغات قرار میگیرند، از مجموعه معنای لغات به بعد ارتباطی و از مجموعه شکل لغات به ابعاد
گفتاری و نوشتاری در گروه علوم پزشکی هیچگونه توجهی نشده است؛ در گروه هنر و علوم انسانی تنها بعد نوشتاری و در گروه علوم پایه و فنی و مهندسی تنها بعد گفتاری هم‌پایة ابعاد همایی و محدودیتهای کاربردی قرار گرفته‌اند، هر چند که به بعد نوشتاری در این گروه تنها به میزان 1/0 پرداخته شده است. بنابراین نباید از نظر دور داشت که در رشته‌های مختلف تحصیلی ممکن است با توجه به اهداف ویژه آموزشی به ابعاد مختلفی از لغات پرداخته شود.
بعد صورت ـ معنایی از ابعادی است که در تمامی کتابها در هر سه گروه هنر و علوم انسانی، علوم پایه و فنی و مهندسی، و علوم پزشکی، بدان اهمیت داده شده و پس از بعد مفهومی ـ ارجاعی بیشترین توجه را به خود معطوف کرده است. برون )2011 (در یکی از پژوهشهای خود نیز با مقایسة 9 کتاب عمومی زبان انگلیسی در 3 سطح مختلف به این نتیجه رسید که بعد صورت ـ معنایی نسبت به ابعاد دیگر در درجة نخست اهمیت قرار دارد. این نتایج اهمیت این بعد را نشان داده و توجه اساتید و دانشجویان را به آموزش و فراگیری آن ملزم میکند. یکی از شیوه‌های یادگیری لغت که در بیشتر کتابهای زبان تخصصی سمت بدان پرداخته و جزء همین بعد محسوب میشود، ترجمة لغات است. شیوه‌ای را که برخی از پژوهشگران از جمله رضوانی و سلیمانی (در دست چاپ)، لنجیل و ناوراکسیس (2007) و هومل (2010) تأیید کردهاند یکی از شیوه‌های مستقیم در یادگیری زبان تلقی و از روشهای حائز اهمیت در یادگیری لغات محسوب میشود. از آنجا که در دروس انگلیسی برای اهداف ویژه بیشتر لغات تخصصی انتزاعی هستند، استفاده از روش ترجمه لغات به وسیله اساتید به امر یادگیری کمک شایانی میکند (رضوانی و سلیمانی).
ابعاد همایی و محدودیتهای کاربردی کلمات در هیچیک از کتابها مدنظر نبودهاند که علل مختلفی از جمله نبود تمرینهای مناسب و دشواری طراحی آن و نیز نیاز به محیط مناسب و آموزش آن به صورت ضمنی مؤلفان را بر آن داشته است که به سایر ابعاد که طراحی تمرینهای متناسب با آنها راحتتر و آموزش آنها به صورت مستقیم و صریح در کلاسهای درس صورت میپذیرد و نیاز به حضور در محیط واقعی ندارد، بیشتر بپردازند. اشمیت (2010) این دو علت را از عوامل مسلم بی‌توجهی مؤلفان به ابعاد همایی و محدودیتهای کاربردی میداند و معتقد است که آموزش این دو بعد به شیوة صریح و مستقیم دشوار است، بدین ترتیب این دو بعد ممکن است بیشتر در سطوح بالا مورد توجه قرار گیرند. هیرش (2012) نیز بر نبود روشی مناسب به منظور فراگیری بعد محدودیتهای کاربردی صحّه می‌گذارد و بر این باور است که در جهت آموزش ابعاد مختلف دانش لغت، طراحی فعالیتها و تمرینهای متنوع با توجه به بعد مورد نظر، نیازها و شرایط آموزشی زبانآموزان ضروری است.
به رغم تمامی مشکلات مربوط به طراحی تمرینهای متناسب با ابعاد همایی و محدودیتهای کاربردی و نحوة آموزش آنها، بسیاری از پژوهشگران بر آموزش همة جنبه‌های لغت (شکل ظاهری لغات، معنا و کاربرد) تأکید داشته‌اند و طراحی فعالیتها و تمرینهای متنوع و متناسب با ابعاد مختلف لغات را توصیه میکنند؛ هایبرت و کامیل (2005) به این مسئله که تنها تشخیص شکل و معنای کلمه به یادگیری لغت منجر نمیشود، تأکید کرده و بر این باورند که دانستن کاربرد کلمات و میزان استفادة آنها در زمان و مکان مشخص در زبان دوم از اهمیت ویژهای برخوردار است؛ از این رو آموزش کلمات باید در درون متن و نه فقط به صورت فهرستی از لغات یا در جمله‌های مجزا از متن صورت پذیرد. این امر موجب یادگیری آسانتر لغات و باعث میشود کلمات مدت زمان بیشتری در ذهن بمانند. یادگیری زبانآموز از لغت تنها هنگامی به طور کامل صورت میپذیرد که زبانآموز علاوه بر معنای تحت‌اللفظی لغت، شیوة تلفظ و نگارش صحیح آن و نیز کاربرد و ارتباط آن را با کلمات دیگر بداند. بنابراین آنچه از دانستن کامل یک لغت استنباط میشود دانستن شکل کلمه و تلفظ صحیح، نوع نگارش، اجزاء تشکیل‌دهنده، معنا و مفهوم، مترادف و متضاد، جایگاه آن در جمله، ارتباط با دیگر کلمات و در نهایت کاربرد آن کلمه در زبان است. توصیه برون (2011) در خصوص تألیف کتابهای آموزش لغات این است که اگر در یک فصل از کتاب بعد خاصی از کلمه مورد نظر است فصلهای آتی باید به معرفی بعد جدیدی از همان کلمات بپردازد تا بدین صورت با تکرار کلمات تمامی ابعاد آموزش داده شود. تکرار کلمات در موقعیتهای متفاوت شیوه مناسبی در امر یادگیری است که اسکات (2004) نیز به آن اشاره کرده است. وی رجوع به لغتنامه را تنها راه مؤثر در یادگیری لغات و کاربرد آنها در زبان دوم نمیداند و بر این باور است که نوع آموزش کلمات مختلف متفاوت است؛ از آنجا که محیط غیر آموزشی شرایط مناسب یادگیری زبان دوم را برای زبانآموز فراهم نمیآورد، زبانآموزان به محیط آموزشی و اساتید تکیه میکنند تا از این طریق و با استفاده از شیوه‌های مؤثر آموزشی این نیاز در آنها برطرف شود. این امر یکی از مشکلات مربوط به یادگیری انگلیسی برای اهداف ویژه محسوب میشود و مطالعات گستردهتری در این خصوص به فراهم آوردن شیوه‌های مؤثرتر و سازندهتر کمک خواهد کرد. تلاش گردآورندگان باید بر این باشد تا اختلاف چندان زیادی از لحاظ درجة اهمیت میان ابعاد در کتابهای زبان تخصصی (انگلیسی برای اهداف ویژه) دیده نشود.
پیشینة گستردة فرایند آموزش زبان انگلیسی برای اهداف ویژه کاملاً شفاف و مبرهن است و مسلماً پیشرفت جوامع به تحقق آن در مسیر آموزش کمک خواهد کرد. این نوع آموزش که ممکن است به منظور به کار بردن زبان انگلیسی به عنوان یک زبان بین‌المللی در موارد ویژه باشد، گسترش ارتباطات میان جوامع و برآوردن نیازهای آموزشی، شغلی، حقوقی و غیره را موجب میشود. هدف پژوهشگران از پژوهش در این زمینه نیز جستجوی شیوه‌های مناسب جهت تحقق این اهداف، مطابق با نیازهای دانشآموزان و ارتقاء سطح علمی آنان است.
تاریخچة آموزش زبان، نشان‌دهندة این حقیقت است که در گذشته آموزش قواعد و نکات دستوری رایجتر از آموزش کاربرد زبان دوم در محیط بوده است و اینکه کدام بخش از زبان در چه موقعیت ویژهای به کار رود مورد توجه نبود و چندان اهمیتی نداشت. با پیشرفت جوامع و احساس نیاز افراد به کارکرد زبان در جامعه، مسیر آموزش در همة حوزه‌های زبان دگرگون شد و به سوی جنبه‌های معنایی و کاربردی پیش رفت. همان‌طور که پیشتر نیز اشاره شد آموزش لغت در زبان دوم اهمیت بسزایی دارد و توجه به اینکه دانشآموزان تمامی ابعاد لغات را به گونه‌ای بیاموزند که بتوانند در موقعیتهای متفاوت به شکل صحیح به کار برند حائز اهمیت است. از این رو، انتظار میرود در آموزش زبان انگلیسی برای اهداف ویژه نیز به این امر توجه شود؛ در غیر این صورت درک متون برای زبانآموزان دشوار میشود.
به طور کلی، از آنجا که در آموزش زبان دوم هدف اصلی بالا بردن توانایی زبانآموز درکسب مهارتهای زبان است، توجه به همة ابعاد لغت یکی از مواردی است که تحقق این امر را فراهم میسازد. توجه کافی به این بعد از دانش، زبانآموز را در یادگیری و به‌کارگیری زبان به طور شایستهتر یاری میکند. در مورد درس زبان انگلیسی به طور کلی و زبان انگلیسی برای اهداف ویژه به طور خاص نیز لازم به ذکر است که با توجه به نیاز جامعه به آن مؤلفان باید با مطالعة کافی و به‌کارگیری تمام توان خود در زمینة شیوه‌های آموزش لغت در زبان دوم، تغییرات لازم را در متون پیشین اعمال کنند تا دانشجویان بتوانند از مطالب درسی استفادة بهینه نمایند و به بهترین نحو ممکن در مواقع مورد نیاز آن را به کار برند. از آنجا که کتابهای زبان تخصصی سمت به تمامی ابعاد لغت توجه نداشته است، بازنگری این‌گونه کتابها در جهت اصلاح آموزش این بعد از دانش زبانی و پرداختن به همة ابعاد آن به اساتید و مؤلفان توصیه میشود تا در این صورت به شیوة آموزش لغات قوت بخشیده شود و نیازهای آموزشی افراد تا حد امکان مورد توجه قرار گیرد. بهتر است تألیف کتابهای مربوط به زبان انگلیسی برای اهداف ویژه با نیازهای افراد همسو باشد و تغییرات لازم به منظور تعالی سطح دانش افراد جامعه اعمال شود. البته نیازهای افراد به گونه‌ای است که هیچ کتابی به طور کامل پاسخگوی آنها نیست و این امر موجب رقابت میان مؤلفان کتابهای مختلف در جهت بازنگری کتابهای پیشین و ارتقای کیفیت محتوای آموزشی شده است. آنچه مسلم است تأمین نیازهای آموزشی افراد جامعه به بهترین شکل ممکن است که این خود نیازمند برنامهریزیهای مناسب درسی و آموزشی در نظام آموزش و پرورش و آموزش عالی است. امید است نتیجة این تلاش به بهبود و پیشرفت نظام آموزشی کمک کند تا استعداد و توان افراد محصّل در جهت برآوردن اهداف آموزشی شکوفا شود.
پیوست 1: کتابهای منتخب زبان انگلیسی «سمت» در این پژوهش
آقا ابراهیمی سامانی، بهرام کاظم میرجلیلی و مهشید روشنی (1389). انگلیسی برای دانشجویان رشته زمین‌شناسی. تهران: سمت.
احمد سلطانی، میترا (1389). انگلیسی برای دانشجویان رشته مامایی. تهران: سمت.
اشکی، مهری و مهدی حسینی (1392). انگلیسی برای دانشجویان رشته هنرهای تجسمی. تهران: سمت.
اقوامی، داوود (1391). انگلیسی برای دانشجویان رشته حسابداری 1. تهران: سمت.
تحریریان، محمد حسن (1387). انگلیسی برای دانشجویان رشته پزشکی 3. تهران: سمت.
تحریریان، محمد حسن و فرشته مهرابی (1388). انگلیسی برای دانشجویان رشته پزشکی2. تهران: سمت.
تحریریان، محمد حسن و فرشته مهرابی (1389). انگلیسی برای دانشجویان رشته دندانپزشکی. تهران: سمت.
تشفام، مسعود، حمید معرفت و شهرام جلیل‌زاده (1389). انگلیسی برای دانشجویان رشته دامپزشکی. تهران: سمت.
جلالی‌پور، جمال‌الدین (1391). انگلیسی برای دانشجویان رشته مهندسی مکانیک و طراحی جامدات. تهران: سمت.
دهقانی، منوچهر(1390). انگلیسی برای دانشجویان رشته‌های برق، الکترونیک، کنترل و مخابرات. تهران: سمت.
دیداری، رضا و سید محمد ضیاء حسینی (1384). انگلیسی برای دانشجویان رشته پزشکی 1. تهران: سمت.
دیداری، رضا و محمدرضا رخشانفر (1378). انگلیسی برای دانشجویان رشته توانبخشی. تهران: سمت.
داورپناه، هرمز (1378). انگلیسی برای دانشجویان رشته علوم سیاسی 1. تهران: سمت.
رستگارپور، حسین (1391). انگلیسی برای دانشجویان رشته معماری. تهران: سمت.
روزی‌طلب، محمد حسین و حمید سیادت (1381). انگلیسی برای دانشجویان رشته خاکشناسی. تهران: سمت.
ستوده‌نما، الهه، ماری ویرجینیا ری احمدی و زهرا آقا محمد شیرازی (1383). انگلیسی برای دانشجویان رشته اقتصاد. تهران: سمت.
شکرپور، نسرین و فاطمه فاضلی (1384). انگلیسی برای دانشجویان رشته گفتاردرمانی. تهران: سمت.
صفوی، سید محمد (1383). انگلیسی برای دانشجویان رشته تاریخ. تهران: سمت.
عزبدفتری، بهروز، زاریک ملکونیان، ابراهیم جدیری سلیمی، مسعود رحیم‌پور و جونماری یغمایی (1392). انگلیسی برای دانشجویان رشته کشاورزی 1. تهران: سمت.
عزمی، محمد (1383). انگلیسی برای دانشجویان رشته مهندسی عمران. تهران: سمت.
عسکری کرمانی، حمید (1387). انگلیسی برای دانشجویان رشته مکانیک خودرو. تهران: سمت.
فرهادی، حسین (1385). انگلیسی برای دانشجویان رشته زیست‌شناسی. تهران: سمت.
فرهادی، حسین (1391). انگلیسی برای دانشجویان رشته شهرسازی. تهران: سمت.
فرهادی، حسین و پروانه توکلی (1391). انگلیسی برای دانشجویان رشته معماری. تهران: سمت.
فقیه، اسماعیل (1391). انگلیسی برای دانشجویان رشته فیزیک. تهران: سمت.
قفقازی، محمدتقی، فرشته مهرابی و محمدرضا طالبی‌نژاد (1379). انگلیسی برای دانشجویان رشته داروسازی. تهران: سمت.
کیهانی، علیرضا، فخرالسادات برکت، زهرا اکبری و رضا ترابی گودرزی (1390). انگلیسی برای دانشجویان رشته پرستاری. تهران: سمت.
گودرزی‌نژاد، شاپور و مینو عسجدی (1389). انگلیسی برای دانشجویان رشته جغرافیای طبیعی. تهران: سمت.
میرجلیلی، کاظم و مهشید روشنی (1388). انگلیسی برای دانشجویان رشته شیمی. تهران: سمت.
ناشر، اکرم (1386). انگلیسی برای دانشجویان رشته صنایع دستی. تهران: سمت.
پیوست 2: جدولهای مربوط به تعداد تمرینها و ابعاد لغت در همة کتابهای
بررسی شده در این پژوهش
جدول 4 تعداد تمرینها و ابعاد لغت در کتابهای منتخب زبان تخصصی «سمت» (گروه هنر و علوم انسانی)
|
صنایع دستی |
تاریخ |
معماری (فرهادی) |
جغرافیای طبیعی |
شهرسازی |
ابعاد |
|
24 |
0 |
0 |
0 |
0 |
گفتاری |
|
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
نوشتاری |
|
12 |
0 |
0 |
0 |
0 |
اجزائی |
|
37 |
17 |
33 |
19 |
21 |
صورت ـ معنایی |
|
50 |
34 |
17 |
38 |
20 |
مفهومی ـ ارجاعی |
|
12 |
0 |
0 |
0 |
1 |
ارتباطی |
|
25 |
17 |
9 |
19 |
6 |
دستوری |
|
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
همایی |
|
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
محدودیتهای کاربردی |
|
160 |
68 |
59 |
76 |
48 |
تعداد کل |
جدول 5 تعداد تمرینها و ابعاد لغت در کتابهای منتخب زبان تخصصی «سمت» (گروه هنر و علوم انسانی)
|
ابعاد |
علوم سیاسی |
اقتصاد |
معماری (رستگارپور) |
حسابداری 1 |
هنرهای تجسمی |
|
گفتاری |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
نوشتاری |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
اجزائی |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
صورت ـ معنایی |
16 |
25 |
0 |
16 |
12 |
|
مفهومی ـ ارجاعی |
32 |
50 |
15 |
32 |
24 |
|
ارتباطی |
0 |
0 |
30 |
0 |
0 |
|
دستوری |
16 |
25 |
15 |
16 |
12 |
|
همایی |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
محدودیتهای کاربردی |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
تعداد کل |
64 |
100 |
60 |
64 |
48 |
جدول 6 تعداد تمرینها و ابعاد لغت در کتابهای منتخب زبان تخصصی «سمت» (گروه علوم پایه و
فنی و مهندسی)
|
ابعاد |
کشاورزی 1 |
شیمی |
زیست‌شناسی |
فیزیک |
خاکشناسی |
|
گفتاری |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
نوشتاری |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
اجزایی |
16 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
صورت ـ معنایی |
17 |
17 |
13 |
16 |
17 |
|
مفهومی و ارجاعی |
36 |
34 |
26 |
32 |
34 |
|
ارتباطی |
11 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
دستوری |
22 |
17 |
13 |
16 |
17 |
|
همایی |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
محدودیتهای کاربردی |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
تعداد کل |
103 |
68 |
52 |
64 |
68 |
|
|
|
|
جدول 7 تعداد تمرینها و ابعاد لغت در کتابهای منتخب زبان تخصصی «سمت» (گروه علوم پایه و فنی و مهندسی)
|
ابعاد |
برق و مخابرات |
مکانیک جامدات |
مکانیک خودرو |
مهندسی عمران |
زمین‌شناسی |
|
گفتاری |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
نوشتاری |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
اجزائی |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
صورت ـ معنایی |
20 |
15 |
28 |
20 |
17 |
|
مفهومی ـ ارجاعی |
40 |
30 |
14 |
40 |
34 |
|
ارتباطی |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
دستوری |
20 |
15 |
14 |
20 |
17 |
|
همایی |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
محدودیتهای کاربردی |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
تعداد کل |
80 |
60 |
56 |
80 |
68 |
جدول 8 تعداد تمرینها و ابعاد لغت در کتابهای منتخب زبان تخصصی «سمت» (گروه علوم پزشکی)
|
ابعاد |
پزشکی 1 |
مامایی |
داروسازی |
گفتاردرمانی |
دامپزشکی |
|
گفتاری |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
نوشتاری |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
اجزائی |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
صورت ـ معنایی |
38 |
6 |
25 |
13 |
20 |
|
مفهومی ـ ارجاعی |
19 |
12 |
50 |
26 |
40 |
|
ارتباطی |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
دستوری |
19 |
6 |
25 |
13 |
20 |
|
همایی |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
محدودیتهای کاربردی |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
تعداد کل |
76 |
24 |
100 |
50 |
80 |
جدول 9 تعداد تمرینها و ابعاد لغت در کتابهای منتخب زبان تخصصی «سمت» (گروه علوم پزشکی)
|
ابعاد |
پرستاری |
پزشکی 2 |
توانبخشی |
دندانپزشکی |
پزشکی 3 |
|
گفتاری |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
نوشتاری |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
اجزائی |
0 |
25 |
0 |
46 |
22 |
|
صورت ـ معنایی |
15 |
50 |
18 |
92 |
22 |
|
مفهومی ـ ارجاعی |
30 |
50 |
36 |
45 |
44 |
|
ارتباطی |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
دستوری |
15 |
25 |
18 |
1 |
44 |
|
همایی |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
محدودیتهای کاربردی |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
تعداد کل |
60 |
150 |
72 |
184 |
132 |
پیوست 3: نمونه‌های عینی تمرینهای مربوط به ابعاد مختلف لغت
1. بعد گفتاری
الف) در لغات زیر تأکید (stress) بر روی کدام بخش کلمه است؟
ب) تعداد بخشهای (syllables) مربوط به هر کدام از لغات زیر را مشخص کنید.
2. بعد نوشتاری
الف) در تمرین زیر حروفی را که شکل صحیح نوشتاری کلمات مربوطه را کامل میکند در جاهای خالی بنویسید (تعداد حروف مورد نیاز مشخص شده است).
ب) در هر تمرین حروف به هم ریخته را مرتب کنید تا کلمات صحیح به دست آید.
3. بعد اجزائی
الف) لغات ستون 1 با ستون 2 کلمات مرکب میسازند، آنها را به هم وصل کنید.
ب) از میان کلمات زیر کلماتی را که با ‘‘al’’ به صفت تبدیل میشوند مشخص کنید.
4. بعد صورت ـ معنایی
الف) کلمات ستون 1 را به تعاریف مربوط به آنها در ستون 2 وصل کنید.
ب) ترجمه (معادل) فارسی کلمات زیر را بنویسید.
5. بعد مفهومی ـ ارجاعی
الف) در تمرینهای زیر گزینه‌ای که بیانگر مفهوم کلمات مشخص شده است را انتخاب کنید.
ب) کلمات زیر را در جاهای خالی بگذارید تا متن کامل شود.
6. بعد ارتباطی
الف) کلمات داده شده در ستون 1 را به مترادف آنها در ستون 2 وصل کنید.
ب) متضاد و مترادف لغات زیر را بنویسید.
7. بعد دستوری
الف) شکل صحیح کلمات داده شده را در جاهای خالی بگذارید (اسم، فعل، صفت، قید).
ب) کلمات درون پرانتز را در جای مناسبی از جمله قرار دهید.
8 . بعد همایی
الف) در میان افعال و اسامی زیر فعلها و اسمهایی را که در یک اصطلاح در کنار یکدیگر قرار میگیرند مشخص کنید.
ب) اسمهای داده شده در ستون 1 را به صفتهای مربوط به آنها در ستون 2 وصل کنید.
9. بعد محدودیتهای کاربردی
الف) کدام‌یک از اصطلاحات زیر در محیطهای رسمی و کدام‌یک در محیطهای غیر رسمی استفاده میشوند؟
ب) در هر جفت از کلمات زیر کدام کلمه رسمی و کدام‌یک غیر رسمی محسوب میشود؟
)