تحلیل گفتمان انتقادی کتاب فارسی امروز برای دانشجویان خارجی بر اساس چارچوب تحلیلی ون دایک و ون لیوون

مقدمه

عبارت تحلیل انتقادی گفتمان، سه واژه کلیدی را به ذهن خواننده متبادر می­کند: تحلیل، گفتمان و انتقاد. در این مقدمه سعی می­شود هر کدام از این کلمات به اختصار مورد بررسی قرار گیرند تا معنای عبارت تحلیل انتقادی گفتمان تا حد امکان روشن­تر شود.

شاه­سنی (1386) درباره واژه گفتمان در فارسی به نقل از قنبری این­گونه توضیح می‌دهد که محققان و زبان­شناسان ایرانی واژگان و اصطلاحات گوناگونی را برای بیان معنای کلمه discourse برگزیده­اند. حق‌شناس از اصطلاح مقال، شمس از واژه کلام و لطفی‌پور ساعدی از کلمه سخن استفاده کرده­اند. در این میان یارمحمدی اصطلاح گفتمان را پیشنهاد می­کند که به نظر می­رسد مناسب­ترین معادل برای این واژه باشد و امروزه نیز در بیشتر متون از این واژه استفاده می­شود.

عضدانلو (1380) بحث در مورد تحلیل گفتمان را این‌گونه آغاز می­کند که ریشه مفهوم discourse را می­توان در فعل یونانی discourse به معنی حرکت سریع در جهات مختلف ( dis= در جهات مختلف،  currere= دویدن یا سریع حرکت کردن) یافت. اگرچه این مفهوم به معنای تجلی زبان در گفتار یا نوشتار به کار برده می­شود، ولی همان­طور که از ریشه آن پیداست بر زبان به عنوان حرکت و عمل تأکید شده است. به عبارت دیگر، کلمات و مفاهیم که اجزاء تشکیل‌دهنده ساختار زبان هستند، ثابت نبوده، در زمان‌ها و مکان‌های گوناگون ارتباطات آن­ها دگرگون شده، معانی متفاوتی را نشان می­دهند. دگرگونی این ارتباط خود به علت دگرگونی شرایط اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و غیره است. از آنجا که این شرایط ثابت و پایدار نیستند، ساختار زبان نیز که توضیح‌دهنده این شرایط است نمی­تواند ثابت باقی بماند.

به عقیده جان استون (2008) گفتمان در واقع مصادیق بالفعل کنش ارتباطی از طریق رسانه زبان است. طبق این تعریف، نقش زبان در گفتمان برجسته می­شود. پس زبان با همان قواعد و اصول، بخشی از گفتمان است و وقتی سخن از تحلیل گفتمان به میان می‌آید، منظور صرفاً تحلیل این قواعد و اصول کلی نیست، بلکه نکته مهم در تحلیل گفتمان این است که وقتی به طور عملی و عینی از این زبان استفاده می­کنیم چه اتفاقاتی می­افتد. پس در هنگام تحلیل گفتمان، دانش زبانی مد نظر نیست؛ آنچه مهم است اتفاق‌ها، آثار و تغییراتی است که پس از استفاده عملی از زبان رخ می­دهد.

آقاگل­زاده (1385) معتقد است هدف از تجزیه و تحلیل یک فرایند، حتماً کشف معانی پیچیده و غیر عادی موجود در متن نیست، بلکه ابهام‌زدایی و شفاف‌ کردن آن دسته از فرایند­های مربوط به تولید و درک است که به تحلیل­گر قدرت تشخیص ایدئولوژی موجود در زبان و معرفی آن به دیگران را بدهد. در نتیجه تحلیل گفتمان ابزاری است که خواننده و شنونده را در دست یافتن به ایدئولوژی متن یاری می­رساند.

فرکلاف[1] (1992) تحلیل گفتمان را ابزاری برای تجزیه و تحلیل متن می­داند، که این تجزیه و تحلیل را می­توان در علوم و حوزه­های مختلف به­کار برد. یکی از این حوزه‌ها، حوزه آموزش است که با تکیه بر تحلیل گفتمان می­توان راه­های پیشرفت در آموزش را بهتر و روشن­تر مشخص کرد.

در ادامه و توضیح قسمت تحلیل، جان استون (2008) تحلیل را شامل دو فرایند مهم می‌داند: الف) تجزیه عناصر متن به بخش‌های مختلف و ب) نگاه به متن از زوایای گوناگون؛ یعنی هنگامی که سخن از تحلیل است، تحلیل­گر می­تواند با شکستن اجزاء متن، به ایدئولوژی آن‌ها پی برده، آن‌ها را از زوایای مختلف بررسی کند.

در بحث تحلیل گفتمان انتقادی، جوکار (1391) به نقل از یارمحمدی (1383) این نکته را بیان می­کند که تحلیل گفتمان انتقادی گونه­ای از تحلیل گفتمان است که استفاده غیر قانونی از قدرت، برتری و نابرابری موجود در بافت سیاسی و اجتماعی از طریق گفتار و نوشتار را مطالعه می‌کند. قاسم­زاده و گرجی (1390) در مقاله خود تحلیل گفتمان انتقادی را عبارت از انتقال مفهوم ساختار از سطح جمله و روابط دستوری چون فعل، فاعل و مفعول به سطح متن­ِ بزرگ­تر می­دانند. جان استون (2008) هدف تحلیل گفتمان انتقادی را روش­های آشکارسازی درهم‌تنیدگی­های ایدئولوژی و گفتمان می­داند، یعنی هدف تحلیل گفتمان انتقادی این است که راه­هایی را که ایدئولوژی و گفتمان در هم تنیده می‌شوند روشن سازد. وی معتقد است متن خودش ایدئولوژی نیست بلکه ابزاری است برای بیان ایدئولوژی. ایدئولوژی‌ها در حقیقت نظامی از باورها و عقایدند که با انتخاب زبانی، یعنی انتخاب مناسب کلمات، قواعد و ساختار­ها در هنگام تولید گفتمان، تولید و نشر می­شوند.

بنابراین، زبانی که گوینده یا نویسنده از آن استفاده می­کند ابزاری است برای بیان ایده­ها و عقاید آن شخص و تحلیل­گر انتقادی گفتمان نیز با شکستن اجزاء زبانی سعی در دست یافتن به ایدئولوژی­های پنهان شده در متن دارد. در این مقاله سعی شده است، بخش‌هایی از کتاب دوم فارسی امروز برای دانشجویان خارجی، بررسی شود تا ایدئولوژی‌های پنهان شده در قسمت­های منتخب تا حد امکان روشن­ شوند.

هدف تحقیق

از آنجا که فراگیران زبان فارسی در جهان روز به روز در حال افزایش‌اند، و در بسیاری از کشورها به خصوص کشور­های همسایه این تمایل به خوبی مشاهده می‌شود، لازم است مؤلفان و دست‌اندرکاران تهیه و تدوین متون درسی با تلاش روز­افزون خود پاسخ‌گوی داوطلبان یادگیری زبان فارسی باشند. از این­رو، مؤلفان باید سعی کنند کتاب‌های آموزش زبان فارسی به غیر فارسی‌زبانان را به گونه­ای طراحی و تدوین کنند تا فراگیران را به یادگیری زبان فارسی تشویق کنند. در این مقاله سعی شده است تا با استفاده از تحلیل انتقادی گفتمان، کتاب فارسی امروز برای دانشجویان خارجی ـ کتاب دوم (فارسی دلپذیر) جلد دوم ـ اثر دکتر مؤید شیرازی، بررسی و مشخص شود که این کتاب چه ویژگی‌هایی دارد و آیا می­تواند وسیله مناسبی برای یادگیرندگان زبان فارسی باشد.

پرسش‌های تحقیق

در این پژوهش سعی بر آن است تا به پرسش‌های زیر پاسخ داده شود.

1. آیا کتاب حاضر توانسته است پاسخگوی نیاز یادگیرندگان باشد؟

2. از چه مهارت­هایی در این کتاب بیشتر استفاده شده است؟

3. این کتاب بیشتر چه مؤلفه­هایی از تحلیل انتقادی (الگوی ون دایک و ون لیوون) دارد؟

4. آیا کتاب حاضر ایدئولوژی خاصی را دنبال می­کند؟

اهمیت تحقیق

همان‌طور که اشاره شد، از آنجا که زبان و ادبیات فارسی در بسیاری از کشورها طرف‌داران خود را دارد، انتخاب مناسب کتاب برای این افراد اهمیت فراوانی دارد. این مقاله نیز در همین راستا می­کوشد تا با سنجیدن کتاب فارسی امروز برای دانشجویان خارجی متناسب بودن آن را با اهداف آموزشی بسنجد.

پیشینه

بررسی پیشینه نشان می­دهد که بسیاری از افراد درصدد بودند تا ایدئولوژی‌های حوزه­های مختلف زندگی را بکاوند و ابعاد وسیع این ایدئولوژی­های پنهان شده را آشکار سازند. جان­استون (2008 به نقل از شرزر، 1987) به بیان این نکته می­پردازد که ایدئولوژی­ها اغلب به شکل گریز­ناپذیری گزینشی و به صورت بالقوه گمراه‌کننده‌اند؛ از این رو، ایدئولوژی‌ها ابزار بسیار کار­آمدی در دست صاحبان قدرت‌اند تا بتوانند افکار و عقاید خود را همان­طور که می­خواهند بر مردم عرضه کنند. در ادامه جان­استون یکی از اهداف تحلیل گفتمان انتقادی را سیاسی می‌داند.

بر مبنای این هدف بسیاری از افراد دست به تحلیل گفتمان انتقادی زده­اند. پژوهشگران در این حوزه گاه به بررسی متون جراید پرداخته­اند و سرمقاله­های روزنامه­های مختلف را بررسی کرده‌اند تا بتوانند به ایدئولوژی­های پنهان شده در این متون برسند و دیدگاه نویسندگان را نسبت به موضوعات مطرح شده به صورت آشکار بیان کنند (فرکلاف، 1989؛ یارمحمدی و رشیدی، 1382؛ ایزدی و سقایی بی‌ریا، 2007؛ معتمدنژاد و مهدی­زاده تالشی، 1385؛ و بهاتیا، 2006) و گاه به بررسی این متون پرداخته­اند تا به مقایسه مؤلفه­های موجود در تحلیل گفتمان انتقادی بپردازند. حیدری­تبریزی و رزمجو (1384) در مقاله خود مؤلفه­های جامعه‌شناختی ـ معنایی و نمودهای زبان­شناختی را مقایسه کرده، به این نتیجه رسیدند که مؤلفه­های جامعه­شناختی ـ معنایی در متون فارسی در مقایسه با نمودهای زبان­شناختی بیشتر قابل بازیابی‌اند و تصویری روشن­تر از متن ارائه می‌دهند.

 یکی دیگر از حوزه­هایی که محققان به تحلیل گفتمان انتقادی پرداخته‌اند، حوزه ادبیات است. در این حوزه برخی از محققان به تحلیل آثار شاعرانی مانند مولانا و خیام می‌پردازند تا هنر سخن این شاعران را به روشنی نشان دهند یا به بررسی تحولات فکری این شاعران در خلال آثارشان می­پردازند (یارمحمدی و رشیدی، 2013؛ فتوحی و وفایی، 1387). برخی دیگر، اشعار بهار را در چارچوب­های مختلف تحلیل گفتمان انتقادی مانند چارچوب فرکلاف و ون­لیوون بررسی کرده­اند (محسنی، 1389؛ جوکار، 1391). در ادامه بررسی آثار شعرا، صالحی و نیکوبخت (1391) در مقاله خود بر اساس چارچوب فرکلاف در سه سطح توصیف، توضیح و تفسیر و تبیین، واژه­گزینی قیصر امین­پور در شعرهایش را بررسی می­کنند.

در قسمت داستان و رمان، یارمحمدی، یمینی و قنبری (1389) به مقایسه داستان­های کوتاه معاصر بزرگسالان و داستان­های کوتاه معاصر نوجوانان می­پردازند. نویسندگان در این تحقیق به بررسی، تعیین و مقایسه ارتباط میان ساختارهای گفتمان­مدار زبان و ساختارهای دیدگاه­های فکری ـ اجتماعی نهفته در زبان، در داستان­های کوتاه معاصر نوجوانان بزرگسالان می­پردازند. قبادی، آقاگل­زاده و دسپ (1388) و قاسم­زاده و گرجی (1390) نیز با استفاده از الگوی فرکلاف به ترتیب رمان­های سووشون اثر سیمین دانشور و دکتر نون زنش را بیشتر از مصدق دوست داشت اثر شهرام رحیمیان را از دیدگاه تحلیل گفتمان انتقادی بررسی کرده‌اند.

در بررسی کتب، قبل از ورود به بحث تحلیل گفتمان انتقادی، بسیاری از افراد به کار تحلیل محتوا پرداخته­اند و بر همین اساس می­توان گفت تحلیل محتوا نسبت به تحلیل انتقادی گفتمان قدمت بیشتری دارد.

امامی (1370) در پژوهش خود با عنوان ادبیات کودکان و فرایند جامعه‌پذیری، نمونه­ای از کتاب­های کودکان را که در سال­های بعد از انقلاب تا سال 1366 به چاپ رسیده بود مورد بررسی محتوایی قرار داد.

در این راستا تحلیل­گران، کتب درسی را نیز از دیدگاه محتوایی بررسی کرده‌اند. کاکاجویباری و طاهری (1371) کتاب­های تعلیمات دینی دوره ابتدایی را بررسی کرده­اند تا حجم مفاهیم ارزشی این کتاب­ها را تحلیل کنند. شاه­سنی (1386) نیز کتاب­های فارسی دوره ابتدایی را که محمودی تحلیل کرده، بررسی می­کند.

تحلیل­گران کتب درسی با استفاده از دیدگاه تحلیل گفتمان انتقادی برای پیدا کردن ایدئولوژی پنهان شده در این کتب در صدد بر آمدند که به نقد و تحلیل کتاب­ها بپردازند.

شاه­سنی (1386) مؤلفه­های جامعه‌پذیری در کتب دبستان را از نظر تحلیل گفتمان انتقادی بررسی کرده است. وی به این نتیجه رسیده است که ارزش‌های دینی، آداب و اخلاق اجتماعی و نقش‌های جنسیتی سنتی درون گفتمان‌های تمامی کتابها، دارای بیشترین فراوانی بودند. همچنین ارزش‌های دینی و سیاسی، قانون و مقررات و نقش‌های جنسیتی سنتی درون گفتمان‌ها پنهان شده بودند و شیوه‌های قومی و تشریفات اجتماعی و ارزش‌های جهانی شدن از گفتمان‌های کتاب‌های فارسی حذف شده بودند. در همین راستا، بحرانی (1390) به تحلیل محتوای کتب درسی دوره راهنمایی تحصیلی از لحاظ کاربرد مفاهیم جمعیتی می­پردازد. وی به این نکته اشاره می­کند که کتاب­های جدید این دوره از صراحت بیشتری در بیان مسائل جمعیتی برخوردارند. کسایی (1391) دو کتاب اندیشه 1 و 2 را که در دانشگاه­ها تدریس می­شوند بررسی کرده است. وی با استفاده از الگوی ون دایک و ون­لیوون از هر کتاب دو بخش را انتخاب و سعی کرده است تا ایدئولوژی­های پنهان شده به وسیله نویسندگان کتاب­ها را نشان دهد.

محققان دیگر نیز در راستای تحلیل گفتمان انتقادی به بررسی کتاب­های انگلیسی پرداخته‌اند که در ایران تدریس می­شود. این محققان کتاب­های مختلفی مانند Interchange، Reader's Choice و Top Notch 1 را در چارچوب­های مختلف بررسی کرده­اند (صحراگرد و دوات­گر­زاده، 2010؛ رشیدی و زارعی، 1391؛ و کوهندانی فرزانه و کاظمی، 2014).

روش تحقیق

داده­های تحقیق

داده­های موجود در این تحقیق شامل یازده متن خواندن از کتاب فارسی امروز برای دانشجویان خارجی، کتاب دوم، جلد دوم و چاپ 1371، نوشته دکتر مؤید شیرازی است، که بیشترین مؤلفه­های گفتمان­مدار را داراست.

از یازده متن انتخاب شده بعضی از آن­ها دارای عنوان هستند و برای برخی دیگر که عنوان ندارند، یک عنوان انتخابی در نظر گرفته شده است. اطلاعات متون انتخابی به این شرح است: 1) خواندن درس یک با عنوان ایران (1). 2) خواندن درس چهار با عنوان کافه تریای دانشکده. 3) خواندن درس پنج با عنوان رفتن به مهمانی. 4) خواندن درس شش با عنوان ایران (2). 5) خواندن اول درس هشت با عنوان انتخابی مرد شیاد. 6) خواندن دوم درس ده با عنوان انتخابیِ سودمندترین و مضرترین­ چیزها. 7) خواندن دوم درس دوازده با عنوان انتخابی اتحاد. 8) خواندن درس سیزده با عنوان انتخابی تعطیلات دو روزه. 9) خواندن اول درس چهارده با عنوان انتخابی مرد­ِ طماع. 10) خواندن دوم درس چهارده با عنوان انتخابی وزیر باهوش. و 11) خواندن درس پانزده با عنوان عروسی.

روش جمع­آوری و تحلیل داده­ها

پس از انتخاب متون، سعی شده است تا بیشترین ساختارهای گفتمان­مدار که اهمیت ایدئولوژی­های موجود در متن را مشخص می­کند، استخراج شوند و سپس با استفاده از چارچوب ون دایک (2003) و ون لیوون با کمی تغییر به وسیله یارمحمدی و سیف (1383) تجزیه و تحلیل شده‌اند. علت انتخاب این چارچوب‌ها تنوع و کارآمدی آن‌ها در قبال این متون است.

چارچوب ون دایک

ون دایک در چارچوب تحلیلی خود هشت سطح را معرفی می‌کند (کسایی، 1391: 22). این هشت سطح عبارت‌اند از:

معنی[2]، ساخت گزاره‌ای[3]، ساخت‌های صوری[4]، نحو جمله[5]، صورت‌های گفتمان[6]، استدلال[7]، بلاغت[8]، عمل و عکس العمل[9].

معنی. ون دایک معتقد است که «ایدئولوژی می‌تواند در هر نقطه از گفتمان خود را نشان دهد، اما محتوای این ایدئولوژی خود را مستقیماً در معنی پدیدار می‌سازد» (2003: 44). وی جنبه‌های گوناگونی از معنی را معرفی می‌کند:

1. عنوان[10]. به عقیده او عنوان‌سازی یا عدم عنوان‌سازی می‌تواند در پوشش یا ارائه معنا نقش داشته باشد. همه این موارد در مشخص کردن معنا کمک می‌کنند.

2. میزان جزئیات و سطح توصیف[11]. تولیدکننده گفتمان با انتخاب جزئیات خاص و توصیفات سعی می‌کند تا معنا را به صورت واضح‌تر القا کند.

3. پیش‌انگاره­ها و اشاره ضمنی[12]. به نظر ون دایک، تولید­کنندگان گفتمان همیشه آنچه را که در ذهن خود دارند به صورت کامل عیان نمی­کنند، از این‌رو، گاهی به صورت ضمنی منظور خود را بیان می­کنند.

4. انسجام[13]. شامل انسجام سراسری و انسجام موضعی است. ون دایک بیشتر به انسجام موضعی می­پردازد. از نظر وی، گفتمان یا پاره گفتمانی انسجام موضعی دارند تا بتوان وضعیتی را متصور شد که در یک سری عمل، ماجرا یا واقعیت به صورت دو طرفه به هم مربوط باشند.

5. ترادف[14] و دگرگویی[15]. طبق نظر ون دایک هیچ دو کلمه­ای وجود ندارد که به طور کامل هم معنی یا متضاد باشند. از این­رو کلمات به ظاهر مترادفی وجود دارند که می‌توانند تاثیر متفاوتی در متن داشته باشند.

6. تقابل[16]. این مؤلفه بیانگر ایدئولوژی­هایی است که در قالب عبارات متضاد بیان شده­اند و گروه­ها را از همدیگر جدا می­کند.

7. مثال­ها و تصاویر. به نظر ون دایک تولید­کنندگان گفتمان در بسیاری از گفتمان‌هایی که تولید می­کنند برای بیان بهتر معنا و القای شفاف­تر آن به دریافت­کنندگان از مثال‌ها و تصاویر استفاده می­کنند.

8. تکذیب[17]. ون دایک معتقد است افراد بسیاری به منظور بی­طرف جلوه دادن خود از مؤلفه تکذیب استفاده می­کنند. این مؤلفه بیشتر در گفتمان­های همراه با تعصب به­کار برده می­شود.

ساخت گزاره­ای. در این مؤلفه ون دایک به گزاره­ها و تقسیم­بندی سنتی آن­ها به دو قسمت موضوع و محمول اشاره می­کند و با توجه به اینکه در تحلیل­های ایدئولوژی به ساختار گزاره­ها هم توجه می­شود، زیرمجموعه‌هایی را در این راستا نام می‌برد، مانند: عاملان[18]، سندیت[19]، وجهیت[20] و ابهام[21].

ساخت‌های صوری. ون دایک معتقد است ظاهر جملات و کلمات می­توانند در دست‌یابی ما به ایدئولوژی کمک کنند. برای مثال تیتر بزرگ شادی شما با قنادی­های ما خیلی بیشتر از تیتر عادی ضررهای استفاده بیش از حد از شیرینی جلب توجه می­کند.

نحو جمله. به نظر ون دایک نحو جمله و انتخاب تولیدکننده­ ایدئولوژی­های پشت‌ آن را نشان می­دهد. برای مثال دو جمله پیامبر اسلام، حضرت محمد(ص) دین اسلام را بر جهانیان عرضه کرد و دین اسلام توسط حضرت محمد(ص) بر جهانیان عرضه شد، می‌تواند تاثیر متفاوتی بر دریافت­کننده داشته باشد.

صورت‌های گفتمان. اینکه تولید­کننده تصمیم بگیرد چه اطلاعاتی را در اول جمله به­کار گیرد و از چه اطلاعاتی در مکان­های دیگر استفاده کند، می­تواند تأثیر متفاوتی بر دریافت‌کننده بگذارد. به عقیده ون دایک (2003: 55) «جملات حامل گزاره­ها می­توانند در ابتدا و انتهای گفتمان بیایند، این ترتیب­بندی ممکن است با هدف انتقال یک ایدئولوژی خاص باشد».

استدلال. به عقیده ون دایک در هر گفتمان تولید­کننده سعی می­کند در صحبت­ها یا نوشته‌های خود با دلایل کافی و محکم پیش برود تا بتواند قدرت و ایدئولوژی خود را نشان بدهد. گرچه این صحبت­ها و نوشته­ها به تنهایی نمی­توانند بیانگر طرز تفکر تولید‌کننده باشند.

بلاغت. بلاغت نیز مانند استدلال نمی­تواند به تنهایی بازگوکننده طرز تفکر باشد، اما می‌توان از آن در شناسایی ایدئولوژی­ها بهره برد. برای مثال وقتی تولید­کننده برای بیان فوت شخصی از حسن تعبیر استفاده می­کند و برای بیان فوت شخصی دیگر از این آرایه استفاده نمی­کند، نشان­دهنده این نکته است که تولید‌کننده سعی کرده است دید خود به نفر دوم را به صورت منفی نشان دهد.

عمل و عکس‌العمل. اگر گفتمانی در شرایط خاص تولید شود، بسته به شرایط تولید آن، دریافت‌کنندة گفتمان عکس‌العمل متفاوتی از خود نشان می‌دهد.

چارچوب ون لیوون

در این مقاله از چارچوب ون لیوون (1996) با کمی تغییر استفاده شده است که یارمحمدی و سیف (1383) در مقاله خود از آن بهره برده­اند.

حذف[22]. حذف مؤلفه­ای است که نویسنده می­کوشد با استفاده از آن به پنهان‌سازی یا کم­رنگ‌سازی در متن برسد. «در پنهان‌سازی کارگزار به وسیله خواننده (و گاهی حتی خود نویسنده) قابل بازیابی یا بازسازی نیست» (یارمحمدی و سیف، 1383: 68). درحالی‌که در کم­رنگ­سازی گرچه کارگزار اجتماعی از گفتمان حذف شده است، اما می‌توان در جای دیگری از متن آن را بازیابی کرد.

اظهار.[23] بقیه مؤلفه­های نمودار که زیرمجموعه اظهار قرار می­گیرند به شرح
زیرند:

فعال‌سازی[24] و منفعل­سازی[25]. فعال­سازی هنگامی رخ می­دهد که کارگزاران به عنوان نیروهای فعال بازنمایی می­شوند و منفعل­سازی هنگامی رخ می­دهد که کارگزاران به صورت عوامل تأثیر­پذیر نشان داده می­شوند. این تأثیرپذیری گاه به صورت مستقیم است، مانند «احمد روزنامه را پاره کرد». روزنامه در این جمله منفعل‌سازی تأثیرپذیری مستقیم است. تأثیرپذیری دیگر از نوع غیر مستقیم است، که در این نوع تأثیرپذیری کارگزاران دریافت­کننده نتیجه عمل هستند. برای مثال،

او در زندگی­اش با مشکلات عدیده­ای مواجه شد.

مشکلات عدیده در اینجا تأثیر غیرمستقیم است.

تشخص‌بخشی[26] و تشخص‌زدایی[27]. «به کارگزاران اجتماعی می­توان مشخصه انسانی یا غیر انسانی را داد» (یارمحمدی و سیف، 1383: 70) که طبق نمودار، هر کدام زیرمجموعه‌های خاص خود را دارند.

مشخص­سازی[28] و نامشخص­سازی[29]. مشخص­سازی هنگامی رخ می­دهد که هویت کارگزاران به صورت مشخص و روشن شناخته می‌شود. درحالی‌که در نامشخص­سازی این امر برعکس است. مشخص­سازی به دو قسمت مشخص‌سازی تک‌موردی[30] و چندموردی[31] تقسیم می­شود. در مشخص­سازی تک­موردی «کارگزاران اجتماعی در آن واحد در یک عمل و یا نقش اجتماعی شرکت دارند» (یارمحمدی و سیف، 1383: 70). مشخص­سازی چندموردی خود به انواع زیر تقسیم می­شود:

ـ وارونگی[32]: که به دو طبقه زمان­درهمی[33] و هویت‌درهمی[34] تقسیم می­شود. در نوع اول کارگزار با دو نقش متضاد بازنمایی می­شود که یکی شخصیتی مربوط به گذشته و دیگری شخصیتی مربوط به حال است. در نوع دوم دو نقش، با هم همخوانی ندارند.

ـ نمادین­شدگی[35]: در این نوع مشخص­سازی چندموردی، کارگزاران خیالی یا اسطوره­ای به جای کارگزاران واقعی قرار می‌گیرند.

ـ دلالت ضمنی کردن[36]: در این حالت ممکن است کارگزار مورد نظر، نقش دیگری را به صورت ضمنی ایفا کند.

ـ فشرده‌شدگی[37]: در این مورد از چند ویژگی با هم برای بیان صفت کارگزاران استفاده می‌شود.

تشخیص­زدایی. در این مؤلفه کارگزاران به صورت غیر­انسان ظاهر می­شوند
و به دو زیر مجموعه انتزاعی کردن[38] و عینی­کردن[39] تقسیم می­شوند. در انتزاعی کردن صفت یا کیفیتی برای کارگزاران انتخاب می­شود؛ برای مثال، در جمله کار
داوطلبانه محمد مردم را شگفت‌زده کرد. در عینی‌کردن کارگزاران یا با مکان و ابزاری
که با فعالیت آنان ارتباط دارد یا به­وسیله گفته و یا با اشاره به اندام آن­ها نشان داده
می­شوند که به ترتیب مکان­مداری[40]، ابزار­مداری[41]، گفته­مداری[42] و اندام­مداری[43] نامیده می‌شوند.

پیوندزدن[44] و پیوندزدایی[45].در پیوندزدن کارگزاران اجتماعی در نکته­ای با هم وحدت نظر دارند، یعنی در پیوند با هم‌اند، درحالی‌که در پیوندزدایی خلاف این امر دیده می­شود.

تفکیک کردن[46] و تفکیک نکردن[47]. در این مؤلفه، نویسنده با صراحت موجودیتی را از سایر موجودیت­ها جدا می­کند تا نقش آن را به صورت مشخص به مخاطبان خود نشان دهد.

نام‌دهی[48] و طبقه­بندی کردن[49]. در این مؤلفه نویسنده در شرایط متفاوت کارگزاران را به صورت­های گوناگون معرفی می­کند. در نام­دهی بسته به شرایط موجود در بافت نویسنده از حالت‌های رسمی[50]، غیر رسمی[51]، نیمه رسمی[52]، عنوان‌دهی[53] یا عنوان‌زدایی[54] استفاده می­کند. در طبقه­بندی گاهی به کارگزاران نقش، هویت و یا ارزش خاصی داده می­شود.

جنس ارجاعی[55] و نوع ارجاعی[56]. نوع ارجاعی خود شامل دو زیر مجموعه است که در یکی از آن­ها به صورت فردی به کارگزار نگاه می­شود: فرد ارجاعی[57] و در نوع دوم به صورت گروهی: گروه ارجاعی[58]. در نوع دوم اگر گروه مورد نظر به صورت کلی مورد بحث باشد کلی ارجاعی[59] نامید ­می­شود و اگر به صورت اعداد و ارقام از آن­ها استفاده شود، مجموعه ارجاعی[60] نامیده می­شود.

نتایج و تحلیل

به علت اینکه متن­های انتخاب شده اکثراً یک چارچوب کلی دارند و ایدئولوژی کلی آنها حول یک محور است، و از آنجا که در این مقاله امکان بحث ایدئولوژی­ها به صورت تک‌تک وجود ندارد، سعی شده است تا ایدئولوژی­های یکسان با هم به صورت کلی بیان شوند و سپس مؤلفه­هایی که بیان­کننده این ایدئولوژی­ها هستند با مثال توضیح داده شوند. از هر مؤلفه چند مثال از متن­های موجود انتخاب شده است.

نمودار   بازنمایی کار‌گزاران اجتماعی توسط ون لیوون؛ شبکه سازگانی(66)