نقد و بررسی نسخۀ فارسی کتاب خانواده‌درمانی اثر گلدنبرگ و گلدنبرگ ترجمۀ حسین‌شاهی برواتی، نقشبندی و ارجمند

مقدمه

نوشتار حاضر با دو هدف انجام شده است: نخست، بررسی و داوری^[1] دربارۀ ترجمۀ
کتاب خانواده‌درمانی: یک مرور کلی^[2] نوشتۀ گلدنبرگ و گلدنبرگ (Goldenberg &
Goldenberg, 2000) که در ایران به دست برواتی، زنده‌یاد نقشبندی و ارجمند با نام خانواده‌درمانی ترجمه و از سوی نشر روان در نوبت‌های بسیار روانۀ بازار کتاب شده است؛ و دوم، آشکار ساختن نیاز به تدوین و انتشار کتاب دانشگاهی بایسته و سودبخش برای آموزش تاریخچه، مفاهیم، دیدگاه‌‌ها و شیوۀ به کار بستن خانواده‌درمانی هماهنگ با فرهنگ ایرانی - اسلامی در دانشگاه‌های کشور.

نسخۀ فارسی کتاب خانواده‌درمانی: یک مرور کلی که چاپ سیزدهم آن نیز در سال 1392 انتشار یافته، برگردان پنجمین ویرایش از نوشتۀ اصلی (2000) است که تا سال 2016 چهار بار ویرایش شده است، ترجمۀ ویرایش پنجم کتاب تا سال 1392 علی‌رغم به‌روز نبودن به چاپ سیزدهم رسیده و غالباً در دانشگاه‌های کشور پذیرش قابل ‌توجهی داشته است. زنده‌یاد نقشبندی و حسین‌‌شاهی ‌برواتی افزون بر ترجمۀ کتاب نامبرده کتاب‌های دیگری را نیز ترجمه کرده و در این زمینه توانایی قابل ‌توجه و شایان تقدیری را نشان داده‌اند. ارزیابی شخصیت (1388، تهران: روان)، بهداشت روانی (1393، تهران: روان)، نظریه‌های شخصیت (1392، تهران: ارسباران)، گروه‌درمانی (1393، تهران: روان)، روان‌شناسی و رشد و تحول آدم (1394، تهران: رشد) و فرهنگ روان‌شناسی توصیفی (1390، تهران: رشد) برخی از آثار ترجمه‌شده به دست این مترجمان است.

کتب درسی دانشگاهی ابزاری باارزش در آموزش و دانش‌افزایی است و در بیشتر دانشگاه‌های دنیا، بنیاد آموزش در حد قابل ‌توجهی بر کیفیت آن‌ها استوار است، چه امروزه تحقق اهداف آموزش دانشگاهی بدون بهره‌گیری از آن‌ها ممکن نیست. بهبود کیفی هر کتاب مستلزم به کار بستن روش‌هایی برای تحقق این مهم است و از مقدم‌ترین آن‌ها بررسی و داوری است. چه از طریق بررسی و با کندوکاو و پی‌جویی در کتب، شناسایی محاسن و کاستی‌های موجود در آن‌ها ممکن می‌گردد و با کسب شناخت بیشتر می‌توان در راستای بالا رفتن محاسن یا زدودن کاستی‌های آن‌ها اقدام کرد. اگرچه پوشیده نیست که کتب درسی دانشگاهی به ‌عنوان باارزش‌ترین و رسمی‌ترین رسانۀ علمی دارای ویژگی‌هایی است که آن را از کتاب‌های غیر درسی متمایز می‌سازد (منصوریان، 1392: 2؛ صابری ‌نجف‌آبادی، 1391: 128). این کتب باید دست‌کم هم‌طرازی خود را هماهنگ با ملاک‌هایی از جمله همسویی با مبانی فلسفی و اعتقادی مورد پسند بیشتر افراد جامعه و پرداختن به نیازها و دشواری‌های مردمی (حسینی و مطور، 1391: 123) نشان دهد. کتاب‌های دانشگاهی کارآمد و اثربخش دارای شمار زیادی از ویژگی‌ها هستند که می‌توان آن‌ها را بدین ترتیب ذکر کرد: 1) تخصص‌گرایی و هدفمندی موضوعی؛ 2) توان نظری و دلالت‌های کاربردی؛ 3) توان استنادی و ماهیت میان‌رشته‌ای؛ 4) فراگیری و روزآمدی؛ 5) صلاحیت و کارنامة پدیدآورندگان؛ 6) پاکیزگی نگارشی و ادبی؛
7) یکپارچگی محتوایی و ساختاری؛ 8) همخوانی با دیدگاه‌های یادگیری؛ 9) ماهیت تعاملی و توان انگیزشی؛ و 10) ویژگی‌های فیزیکی و ظاهری (منصوریان، 1392: 1). افزون بر این‌ها، چگونگی نگارش متون تألیفی یا ترجمه‌ای، اعم از برگزیدن و نحوۀ به کار بستن اصطلاحات تخصصی در نوشته، رسا و روان بودن نثر، همخوانی زیاد متن ترجمه‌ای با نوشتۀ اصلی و یا اندازۀ وفاداری آن و نیز کیفیت نگارشی اعم از رسم‌الخط و صفحه‌آرایی تا کیفیت چاپ کتاب، از ملاک‌های شایان توجه در زمینۀ بررسی ویژگی‌های چنین آثاری است. پاکیزه بودن نثر و ساختار آن‌ها نیز در اندازۀ کارآمدی و اثربخشی این کتاب‌ها نقش بسزایی دارد.

ضرورت انجام پژوهش

نظر به انتشار کمابیش گستردۀ کتاب خانواده‌درمانی (دوازده بار تجدید چاپ آن) و پاره‌ای حساسیت‌های مختص خانواده‌درمانی و درمان رابطۀ همسرها، که غالباً بخشی از آن قلمداد می‌شود، و لزوم تدوین و نشر کتابی در این زمینه که درخور بافت فرهنگی ایرانی - اسلامی جامعۀ ما باشد، بررسی و نقد کتاب نامبرده موضوعیت یافته است. چه از سویی طی سال‌های اخیر با ازدیاد شیوِه‌های نوین زندگی، خانواده دستخوش بحران‌های گوناگونی شده (شعبانی و بانکی‌پور ‌فر، 1391: 151) و افزایش فروپاشی پیوندهای زناشویی بدل به یکی از چالش‌های نفس‌گیر زندگی خانواده‌ها در کشور ما شده است (محسن‌زاده و همکاران، 1390: 7)؛ و از سوی دیگر کاملاً واضح است که بیشتر دگرگونی‌های^[3] خانواده بیرون از نظام آن رخ می‌دهد و گوناگونی فرهنگی^[4] از جملۀ نیروهای اجتماعی بسیار بانفوذ در برپاداشتن و تحول یک خانواده است (Goldenberg & Goldenberg, 2013: 11). بنابر اهمیت چنین موضوعاتی روان‌شناسی بینافرهنگی در کوشش برای درک همانندی‌ها و تفاوت‌های رفتار انسان در بافت‌های فرهنگی آن‌هاست (Georgas et al., 2006: 51). خانوادۀ ایرانی نیز در قاعدۀ تأثیرپذیری از نیروی فرهنگ و تمایز تأثیرِ وابسته به نوع فرهنگ (از نوع ایرانی - اسلامی) مستثنا نیست، برای نمونه مشخص‌ شده است که برخی از عوامل ایجاد چالش‌های زندگی خانواده در بافت فرهنگی - اجتماعی ما با آنچه در بافت فرهنگ‌های غربی مطرح‌شده، متفاوت و سزاوار کوشش و اقدامات متفاوت نظری و به کار بسته از سوی متخصصان حوزۀ خانواده و خانواده‌درمانی است (محسن‌زاده و همکاران، 1390: 7). از این ‌رو رعایت هماهنگی فرهنگی در تدوین و انتشار کتب مربوط به خانواده‌درمانی ضروری می‌گردد. بی‌گمان نوشتار حاضر ارزندگی آثار ترجمه‌ای را انکار نمی‌کند و اقرار می‌گردد که در حال حاضر با حذف آثار ترجمه‌ای به‌روز و معتبر از بازار کتاب، علوم روان‌شناختی کشور، بالأخص در زمینۀ مشاورۀ خانواده و خانواده‌درمانی، با فقر فراوانی رو‌به‌رو می‌شود. از این ‌رو، برای زدودن خلأ این پهنه، اقدام برای تألیف کتب مرتبط اهمیت فراوانی دارد.

پرسش‌های پژوهش

نظر به پاره‌ای از محاسن و شایستگی‌های کتاب خانواده‌درمانی و به‌روز نبودن آن از سویی و تفاوت‌های بنیادی در ساختار خانواده و فرهنگ ایرانی - اسلامی با ساختار خانواده و فرهنگ حاکم بر جامعۀ نویسندگان کتاب از سوی دیگر، دستیابی به پاسخ دو پرسش اهتمام این نوشتار است: شایستگی و دامنۀ کاربرد نسخۀ فارسی پنجمین ویرایش کتاب یادشده برای آموزش در دانشگاه‌ها در چه حدی است؟ و کتاب شایسته برای آموزش تاریخچه، انگاره و شیوۀ به‌کارگیری خانواده‌درمانی در ایران چه خصوصیاتی باید داشته باشد؟ به‌منظور پاسخگویی به این پرسش‌ها، نخست در بخش‌هایی از این نوشتار کاستی‌ها و مصادیق عدم‌ کفایت و محاسن کتاب نامبرده روشن می‌گردد. در ادامه و پیش از نتیجه‌گیری با پیش کشیدن ویژگی‌های کتاب درسی دانشگاهی مناسب برای استفاده در آموزش خانواده‌درمانی، پاسخ پرسش دوم توضیح داده می‌شود. امیدواریم از رهگذر مطالعۀ نوشتار حاضر انگیزۀ اقدام برای تدوین و نشر کتب آموزشی دانشگاهی مناسب و برخوردار از کیفیت درخور نیاز و خواسته‌های خوانندگان و اجتماع در زمینۀ خانواده‌درمانی نزد متخصصان آزموده و کاردان افزون گردد.

پیشینۀ پژوهش

پیش‌ از این، پژوهشی در راستای بررسی و داوری نسخۀ فارسی کتاب خانواده‌درمانی صورت نگرفته است و تنها در یک نمونه، شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در تارنمای این پژوهشگاه (ص نخست، منو، سامانۀ بررسی، گروه روان‌شناسی، بررسی کتاب خانواده‌درمانی) بررسی فشرده‌ای را ارائه و سرانجام اعلام کرده که این کتاب مشروط بر ویرایش ادبی و فرهنگی مناسب و همخوان ساختن آن با فرهنگ بومی کشور می‌تواند همچون منبع آموزشی در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد به کار رود.

روش پژوهش

بررسی و داوری انجام‌گرفته در پژوهش حاضر در چارچوب پژوهش کیفی بوده و بر روش اسنادی استوار است. در این روش برای دستیابی به پاسخ پرسش‌های پژوهش، از آغاز تا انجام بر مطالعۀ کتب، اسناد و نرم‌افزارهای دربرگیرندة متون علمی متمرکز شده‌ایم و در آن با استفاده از ابزارهایی مانند تصاویر، جداول و نمودارها و بهره‌گیری از استدلال منطقی برای رسیدن به مقصود کوشیده‌ایم. روش اسنادی هم‌زمان با دیگر روش‌های کیفی از دهۀ 1960 رواج یافته و متمرکز بر کندوکاوی اسنادی است که اطلاعات مربوط به پدیدۀ مورد پژوهش را دربر می‌گیرد. این روش مستلزم جستجوی توصیفی و تفسیری است و به‌کارگیری آن کاوش در مقاصد غیر عینی و پی بردن به انگیزه‌های پنهان یک نوشته را نمی‌طلبد؛ پژوهشگر در روش اسنادی، بر پایۀ عینی‌گرایی، از تأمل در مقاصد و انگیزه‌های نهفته در اسناد و نوشته پرهیز و آن را همچون زبان نوشته‌شدۀ نویسنده قلمداد می‌کند و مورد استناد قرار می‌دهد (کاویانی، 1388، به نقل از: همدانی، 1393 الف: 92؛ صادقی صفایی و عرفان‌منش، 1394: 65 -66).

بررسی ساختاری و صوری

الف) کاستی‌های ساختاری و صوری: از میان کاستی‌های ساختاری موجود، برجسته‌ترین آن این است که شمول مطالب نسخۀ ترجمه‌شدۀ ویرایش پنجم کتاب در هم‌سنجی با نسخۀ جدیدتر نوشتۀ اصلی آن (2013) ناقص بوده و چهار بخش نوشته‌شده در فهرست آن، در هم‌سنجی با نوشتۀ اصلی (ر.ک.: جدول 1) و ترجمۀ فارسی برخی کتب، که طی چند سال اخیر در بازار کتاب ایران در دسترس قرار گرفته‌اند،^[5] فراگیری بسیار کمتری دارد. در واقع، هنگامی ‌که نوشتۀ یک کتاب به‌ طور کامل به مباحث مرتبط با محور بحث خود نپرداخته باشد می‌توان گفت کتاب فراگیری نیست (منصوریان، 1392: 7). مطالب کتاب گلدنبرگ و گلدنبرگ (1392) الزامات کنونی آموزش خانواده‌درمانی را دربر نمی‌گیرد و با نگریستن به مندرجات جدول 1 آشکار می‌گردد که تغییرات اعمال‌شده در نسخۀ جدیدتر بسیار چشمگیر است، به‌روز شدگی منابع، فراهم آوردن مصادیقی از کار بالینی در هر فصل و آمیختن برخی از فصول در یکدیگر از جمله دگرگونی‌های ایجادشده در ویرایش هشتم کتاب خانواده‌درمانی است (Goldenberg & Goldenberg, 2013: XXIII-XXIV). ویرایش پنجم کتاب که ترجمۀ آن در دسترس خوانندگان ایرانی قرار گرفته بی‌بهره از مطالب ضروری و حائز اهمیت موجود در گسترۀ فصول ویرایش هشتم است و در واقع فصولی با عناوین ذیل در ویرایش پنجم به چشم نمی‌خورد: نقش جنسیت، فرهنگو قومیت در عملکرد خانواده^[6] (فصل 3)؛ نظام‌های به هم پیوسته: فرد، خانواده و اجتماع^[7] (فصل 4)؛ مسائل حرفه‌ای و کاربست‌های اخلاقی^[8] (فصل 6)؛ الگوهای روان - آموزشگری: آموزش مهارت‌ها به جمعیت‌های خاص^[9] (فصل 15)؛ پژوهش دربارۀ سنجش خانواده و پیامدهای درمانی^[10] (فصل 16)؛ و نگاهی تطبیقی به نظریه‌ها و درمانگران خانواده^[11] (فصل 17)، به‌ علاوۀ دو فصل ادغام‌یافتۀ دیگر با عناوین الگوهای ساخت اجتماعی I: درمانگری راه‌حل‌مدار و درمانگری همکارانه^[12] (فصل 13) و الگوهای ساخت اجتماعی II: روایت درمانگری^[13] (فصل 14)؛ که در ویرایش هفتم (xii: 2008) نیز جای گرفته بودند.

جدول 1   مقایسۀ فهرست مطالب ویرایش پنجم و هشتم کتاب خانواده‌درمانی: یک مرور کلی، اثر گلدنبرگ و گلدنبرگ

برابر با معیارهایی که کتاب‌های دارای فیزیک و ظاهر پسندیده را متمایز می‌سازد (منصوریان، 1392: 16)، کتاب گلدنبرگ و گلدنبرگ دارای کاستی‌هایی است که آن را از دستۀ این کتب خارج می‌کند. با این که داوری زیبایی‌شناختی دربارۀ طرح جلد آن‌ که با طرح جلد نسخۀ اصلی یکسان نیست دشوار است، با باریک‌بینی در نوشته‌های جلد کتاب درمی‌یابیم که: 1) قلم به کار رفته برای عنوان کتاب، نویسندگان و مترجمین یکسان بوده و به ‌ویژه شناختن مؤلفان و مترجمین را در نگاه نخست دشوار ساخته است؛ و 2) ناسازگار با کوشش برای ارائۀ تصویر جلدی ساده، تصویر نقاشی قرار گرفته در وسط - پایین که بسیار تند و سنگین جلوه می‌کند با عناصر دیگری در دیگر بخش‌های برگ جبران نشده و چنین به نظر می‌رسد که ناخواسته یک فضای خالی چشمگیر در حاشیۀ طرح، به خصوص در پیرامون برگ به جای مانده است. افزون بر این‌ها، به منظور آسان کردن بازیابی نام‌ها و مطالب موجود در کتاب، نمایه اشخاص و نمایۀ موضوعی تدوین ‌نشده است. همچنین، حجم کتاب با نیاز بیشتر خوانندگان هماهنگ نیست (ر.ک.: صابری ‌نجف‌آبادی، 1391: 162). در ضمن در پایان هر فصل از نسخۀ فارسی کتاب، علی‌رغم آن که بخشی با نام چکیدۀ فصل وجود دارد ولی آنچنان‌ که در نسخۀ اصلی آن به چشم می‌آید بخش پایانی هر فصل که به آشناسازی برخی منابع پیشنهادی برای مطالعة بیشتر اختصاص دارد در نسخۀ فارسی کتاب گنجانده نشده است. شماری از اشتباهات به ‌اندازه‌ای چشمگیر و برجسته است که ‌اصلاح نکردن آن‌ها در طول سالیان و دوازده بار تجدید چاپ چیزی جز سهل‌انگاری را به ذهن متبادر نمی‌کند. برای نمونه، در فهرست مطالب کتاب ترجمه‌شده، در صفحۀ 9، به‌ جای نگارش بخش چهارم ناخواسته بخش سوم تکرار شده است (ر.ک.: جدول 2).

جدول 2  نمونه‌ای از اشکالات چاپی اصلاح‌نشدۀ برجستۀ موجود در نوشته پس از دوازده بار تجدید چاپ

برای چاپ یک کتاب، معمولاً مؤلف یا مترجم اثر خود را به ‌جای واگذاری مستقیم به چاپخانه به ناشر می‌سپارد و ناشر همۀ مراحل آماده‌سازی و ویرایش مربوط به چاپ و نشر کتاب را اعم از فراهم آوردن نوشتاری پاک و پیراسته بر‌عهده می‌گیرد (یاحقی و ناصح، 1380: 103). بی‌گمان عملکرد ناشران متفاوت است و در خصوص کیفیت ترجمه و ویرایش کتاب خانواده‌درمانی شواهد موجود، حاکی از لغزش‌های زیاد در ویرایش آن است. مطالب کتاب گلدنبرگ و گلدنبرگ (1392) نیازمند ویرایش ادبی است (شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی، ص نخست)؛ ولی با وجود گذر سالیان، هیچ‌گونه اقدامی در راستای زدودن و پیراستن اشتباهات تایپی  و نگارشی آن صورت نگرفته است. علاوه بر وفادار نبودن به نوشته، برخلاف ادعای مطرح‌شده در پیشگفتار مترجمین (گلدنبرگ و گلدنبرگ، 1392: 1، بند چهارم، سطر یکم)، سبک نگارشی و ادبی نوشتۀ کتاب نیز پسندیده نبوده و دارای اشتباهات املایی و نگارشی است (ر.ک.: جدول 3 و 4).

جدول 3 پاره‌ای از اشکالات تایپی، نگارشی و رسم‌الخطی

جدول 4   پاره‌ای از مصادیق ساختار و صورت نامناسب کتاب

کتاب از نظر محتوایی و ساختاری نیز اشکال دارد؛ برای مثال نخست این که فصل‌بندی مطالب منطقی و دقیق نیست، چرا که فاصلۀ میان بخش‌های دوم و چهارم کتاب و جدایی فصول چهارم و سیزدهم و پنجم و چهاردهم (ر.ک.: جدول 1) که ادغام آن‌ها موجب اشراف بهتر خواننده بر سیر تحول خانواده‌درمانی می‌شد ایرادی است که در ویرایش‌های بعدی متن اصلی (در چارچوب ارائۀ فصلی با عنوان خاستگاه‌های خانواده‌درمانی و رشد آن) رفع شده است. در واقع، اصلاح این شیوۀ فصل‌بندی در آخرین ویرایش‌های کتاب اصلی از سوی نویسندگان آن گواهی بر وارد بودن این اشکالات است. دوم این که، مطالب هر فصل استمرار منطقی فصول پیشین نیست، چرا که فصل سیزدهم کتاب با نام «الگوها و فنون آغازین در خانواده‌درمانی» در جای درستی قرار نگرفته و آنچنان ‌که در ویرایش‌های بعدی کتاب دیده می‌شود این ایراد با حذف فصل فوق از بین رفته است و سوم این که، از معادل فارسی واژگان بیگانه به طور هماهنگ استفاده نشده و  ترجمۀ واژگان و عبارات در بخش‌های مختلف نوشته ناهماهنگ است، مواردی از این قبیل: واژگان پارادایم (ص 4، بند سوم، خط نخست) و دستور کار (ص 15، بند سوم، خط دوم) هر دو برگردان یک واژه (paradigm)؛ واژگان سیستم (ص 4، بند نخست، سطر دوم) و نظام (ص 10، بند نخست، سطر دوم) هر دو برگردانی از واژه‌ای یگانه (system) است؛ همچنین واژگان مسئله (ص 9، بند نخست، سطر پنجم) و مشکل (ص 281، بند دوم، سطر چهارم) هر دو برای ترجمۀ واژۀ problem به ‌کار رفته است. به علاوه، واژۀ واپس‌روی در صفحۀ 223 یک‌بار به ‌صورت واپس‌روی و بار دیگر به ‌صورت واپس‌روی آمده است و در صفحۀ 353 در دو سطر آخر دو واژۀ تفسیرهای و تفاسیر، هر دو به‌ جای واژۀ تفسیرهای نگاشته شده است.

ب) محاسن ساختاری و صوری: از وجوه تمایز مثبت کتاب می‌توان به این موارد اشاره کرد: محتوی مباحث محوری و بایسته در آموزش کلیات خانواده‌درمانی، دارای محاسن شکلی و ساختاری مانند صفحه‌آرایی شایسته، چیدمان درست جداول و کیفیت خوب اَشکال، فاصلۀ مناسب خطوط، متمایز ساختن نقل‌قول‌ها، نگارش ساده و روان و داشتن واژه‌نامۀ توصیفی (در بخش پیوست‌ها) و افزون بر آن، از دیدگاه شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی، کتاب از لحاظ ساختاری و صفحه‌آرایی و شیوۀ نگارش مطالب شایسته است (شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی، ص نخست). همچنین رسا و روان بودن نوشته؛ وجود تعداد کم غلط‌های املایی و اشتباهات ناپسند تایپی و موارد رعایت‌نشدۀ قواعد نگارشی؛ به کار بردن واژگان روان‌شناختی مرسوم با استفاده از کتاب‌های معروف روان‌شناسی^[16] و فرهنگ واژگان تخصصی در دسترس^[17]، استفادۀ مستمر از پانویس‌ها در مورد اصطلاحات دوپهلو و حتی آشنا و پرهیز از به کار بردن جملات بلند در بیشتر موارد، از ویژگی‌های مثبت دیگری است که این کتاب را در هم‌سنجی با بسیاری از کتاب‌های ترجمه‌ای دیگر سزاوار مطالعه می‌سازد. در مورد اخیر، به کار بردن جملات بلند موجب می‌شود خواننده هنگام مطالعه، سرآغاز جمله را به یاد بسپارد تا برای درک همۀ درون‌مایۀ جمله بتواند آن را به ادامۀ نوشتار ربط دهد و چنین تلاشی حافظۀ فعال را درگیر می‌کند و علی‌رغم مختل کردن روند مطالعۀ آسان، ذهن خواننده را خسته می‌سازد (همدانی، 1393 ب: 132).

نقد محتوایی

الف) کاستی‌های محتوایی: مطالب کتاب به ‌راستی قدیمی و عاری از مطالب جدید و روزآمد است (شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی، ص نخست). منظور از روزآمدی همراهی نوشتة یک کتاب با پیشرفت‌های نوین یک رشته است و باید مطالب کتب دانشگاهی بیانگر بازتابی از تحولات روز باشند (منصوریان، 1392: 1-8). کتاب گلدنبرگ و گلدنبرگ (1392) از منابع جدید و روزآمد برخوردار نیست؛ بازتابی از تحولات خانواده‌درمانی در آن دیده نمی‌شود، چراکه در آن، به‌ کفایت به منابع چاپی و الکترونیکی جدید در زمینۀ خانواده‌درمانی استناد نشده است. همچنین فاقد استناد به آخرین یافته‌های گزارش‌شده در مجلات و همایش‌های مربوط به گسترة خانواده‌درمانی است؛ نگاهی کوتاه به ویرایش‌های مؤخر نوشته اصلی روشنگر این کاستی‌هاست. همچنین با نگاه به محتوای کتاب خانواده‌درمانی آشکار می‌شود که فقدان گزارش کارهای بالینی و تابلوهای بالینی مرتبط با هر مدل شکاف بزرگی را به ‌جای گذارده است. وانگهی با نگاهی عمیق‌تر متوجه می‌شویم محتوای هر بخش کاستی‌ها و ایرادات قابل‌ توجهی دارد. چنان‌ که پیداست محتوای بخش اول بر ماهیت خانواده از دیدگاه روان‌شناختی متمرکز است. منظور از ماهیت خانواده اعم از یکپارچگی و یکپارچگی آن همسان با واحدی پویا با برخورداری از تعامل همواره و کارآمد اجزاء آن، درک روان‌شناختی گسترده از خانواده در راستای شناسایی راهکارهای تأثیرگذاری مثبت بر آن، چگونگی تحول خانواده و آشنایی با ماهیت تعامل‌ها و تأثیرات متقابل اجزاء درونی بر یکدیگر و نیز کیفیت و نقش تعاملات و تأثیرات بیرونی است. در ارزیابی محتوای این بخش، با وجود اطلاعات لازم و سودمند دربارۀ ماهیت روان‌شناختی خانواده، شکاف چشمگیری در آن موجود است که ناکافی و ناکارآمد بودن آن را آشکار می‌سازد. در سال‌های اخیر مطرح‌ شدن چشم‌اندازهای چند‌فرهنگی و طرف‌داری از حقوق زنان^[18] به ‌عنوان نیروی چهارم در مشاوره و درمان بیش‌ازپیش برجسته شده است. مخصوصاً مجهز شدن به نگاه سبب‌شناختی گسترده‌تر و تمرکز بیشتر بر تأثیرات اجتماعی - فرهنگی ارزش فراوانی یافته است. نظریۀ گرایندِ به دفاع از حقوق زنان در رویارویی با سویه‌های حزن‌انگیز واقعیت، در عوض تأکید بر فرایندهای ذهنی، بر مطرح نمودن مستقیم آن‌ها تأکید می‌ورزد و در مداخلات استوار بر نیروی چهارم، رودررو کردن درمان‌جویان با تفاوت‌های فردی و با تفاوتشان با جامعه اهمیت بیشتری یافته است (Ivey et al., 2007: 321-358). بی‌گمان آشکار است که اطلاع خوانندگان ایرانی از این گفتمان، با توجه به تفاوت‌های فرهنگی مربوط به اقوام گوناگون ایرانی از سویی و تفاوت‌های بسیار فرهنگ ایرانی - اسلامی با فرهنگ غربی از سویی دیگر، در القای حساسیت لازم به آن‌ها در این زمینه‌ها کمک می‌کند، بنابراین دسترسی به کتبی که این مباحث را به ‌اندازۀ کافی دربر گرفته و بالأخص هماهنگ با شرایط فرهنگی ما باشد در سلامت روانی و خانوادگی اقشار ایرانی بی‌تأثیر نخواهد بود. انبوهی از پژوهش‌ها روشنگر اهمیت روزافزون آگاهی به تفاوت‌های قومی و فرهنگی بوده‌اند (Kim et al., 2014: 357-360). پیش ‌از این بیرجندی (1390) در تألیفی با عنوان مشاوره و روان‌درمانی خانواده با رویکرد فرهنگ ایرانی در راستای تدوین کتابی هماهنگ با نیازهای بومی گام برداشته است، با ‌وجود این نظر به مندرجات جدول 4 هنوز هم تا تدوین کتب شایستۀ فرهنگ ایرانی - اسلامی راه زیادی باقی است. کتبی مانند خانواده در نگرش اسلام و روان‌شناسی (1395) که با همکاری سازمان «سمت» و سبک زندگی اسلامی و ابزار سنجش آن (1392) به کوشش پژوهشگاه حوزه و دانشگاه انتشار یافته است، می‌توانند همچون الگوی ارزنده در تدوین کتب آموزشی حوزۀ علوم روان‌شناختی و خانواده‌درمانی مورد توجه قرار گیرند.

متأسفانه، ویرایش پنجم کتاب خانواده‌درمانی از جمله کتاب‌هایی است که ارزش ویژۀ چشم‌اندازهای چند‌فرهنگی را به ‌اندازۀ بایسته برجسته نساخته و در هم‌سنجی با آخرین ویرایش‌های موجود و دیگر آثار، در حد ضرورت به این مباحث پراهمیت نپرداخته است. گوناگونی فرهنگی، منظرۀ کثرت‌گرایانِ^[19] در خانواده‌های امروزی، خصیصه‌های ساختاری پایۀ جنسیت، نژاد و قومیت، نقش‌ها و مسلک جنسیتی^[20]، و شدت نفوذ جنسیت و فرهنگ بر درمانگر در زمرۀ مباحثی قرار دارند که کتاب یادشده یا فاقد آن‌هاست و یا در حد بسیار ناچیزی (بخشی از فصل پایانی) به آن‌ها پرداخته است.

محتوای بخش دوم کتاب دو ایراد بسیار عمده دارد؛ نخست در هم‌سنجی با ویرایش‌های جدید در نسخۀ اصلی فاقد فصل مسائل حرفه‌ای و شیوه‌ها یا کاربست‌های اخلاقی است و جبران آن در جای دیگری از کتاب به چشم نمی‌خورد^[21]. دوم، فصل پنجم با عنوان «رشد خانواده‌درمانی: 1950 تا حال حاضر» تناسبی با دگرگونی راستین الگوهای خانواده‌درمانی تا زمان حاضر ندارد و به گسترش الگوهای ایجادشده در قرن بیستم ختم می‌گردد. در ویرایش‌های اخیر بخشی با نام «هم‌کوشی دانش و شیوۀ کار» نیز اضافه‌ شده که در آن جدا از پرداختن به پژوهش دربارۀ روش‌های سنجش خانواده و پیامدهای درمانی، از طریق نگاهی تطبیقی به دیدگاه درمانگران خانواده، امکان بازنگری همۀ الگوهای موجود و ارزیابی از طریق تطبیق فراهم ‌شده است. این مهم اشخاص را در دستیابی به ماهیت مدل‌ها یاری می‌دهد و گزینش روی‌آورد دلخواه را نیز تسهیل می‌گرداند. این در حالی است که بخش چهارم نسخۀ فارسی (ویرایش پنجم، 2000) در راستای جبران عدم شمول کافی بخش‌های پیشین سامان‌یافته و از مصادیق نبود یکپارچگی کافی کتاب شمرده می‌شود. در واقع یکی از برجسته‌ترین نمودهای اشکال‌زدایی نسخه‌های اصلی مؤخر این است که افزون بر گسترش الگوهای درمانی نوین، یکپارچگی و شمول آن‌ها را بیشتر کرده است. چرا که بخش چهارم از پنجمین ویرایش کتاب را در مطالب بخش‌های دو، سه و چهار آمیخته و نمونه‌های بالینی ویژه‌ای را به هر الگوی درمانی افزوده است. سایر اشکالات محتوایی، با اندکی تفاوت در جزئیات، در محدودۀ موارد پیشین قرار می‌گیرد و برای پرهیز از اطالۀ نوشتار از ذکر آن‌ها خودداری می‌گردد.

ب) محاسن محتوایی:طی حدود ده سال گذشته آثار گوناگونی در گسترۀ خانواده‌درمانی و درمان رابطۀ همسران در ایران انتشاریافته است. این آثار که غالباً ترجمۀ کتب انگلیسی است، به عنوان کتاب‌های درسی دانشگاهی در دانشگاه‌های کشور و در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد تدریس می‌شوند. با نگاهی به کتاب خانواده‌درمانی درمی‌یابیم که در هم‌سنجی با بیشتر کتب مورد اشاره از شایستگی‌ها و محاسن قابل ذکری برخوردار است. برخلاف سایر کتب موجود در بازار که چه‌بسا نام فارسی آن‌ها به نفع جامع نمایی تحریف‌شده، محتوای این کتاب به‌ راستی دربرگیرندۀ مباحث و محورهای ضروری در گسترۀ خانواده‌درمانی است، چه بیشتر آن‌ها کتب تخصصی دربردارندة یک مدل ویژه است که شاید با منظور نشان دادن شمول و گستردگی کافی در دیدگاه خوانندگان عنوان آن‌ها تحریف ‌شده است. برای نمونه چاپ دوازدهم کتاب ترجمه‌ای روان‌درمانی خانواده (1390، تهران: امیرکبیر)، که عنوان اصلی آن درمانگری متمرکز بر حل مشکل: راهبردهای نوین برای درمان مؤثر خانواده^[22] و اثر جَی هیلی (Jay, Haley,
1976) است که از سوی نشر جوسی - باس سانفرانسیسکو^[23] انتشار یافته، در واقع فقط یکی از چندین مدل موجود در گسترۀ خانواده‌درمانی را دربر گرفته است و افزون بر آن، با وجود کوشش مترجم آن، استاد معظم آقای دکتر باقر ثنایی، در افزودن پاره‌ای مقدمات (1390: 11-31) فاقد مطالب بایسته و بسنده دربرگیرندۀ خانواده‌درمانی است. اگرچه هستند آثاری که بدون تحریف عنوان اصلی بر جنبه‌هایی ویژه و گسترده از خانواده‌درمانی متمرکز بوده‌اند و با وجود کارآمدی و کفایت بالا در نوع خود، از قابلیت آموزشی به ‌عنوان کتاب درسی دانشگاهی مختص درس خانواده‌درمانی، به نحو اعم، برخوردار نیستند و کتاب عوامل مشترک در خانواده‌درمانی و رابطۀ زوج: نگاهی بر بنیادهای شیوۀ مؤثر که با اندکی تحریف در عنوان اصلی به دست اسمعیلی (1392، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی) ترجمه ‌شده، از این ‌دست است.

چنان ‌که از عنوان اصلی کتاب خانواده‌درمانی برمی‌آید، مختصر بودن مطالب این کتاب در عین فراگیری آن (در صورتی ‌که چاپ‌های آتی با آخرین ویرایش نسخۀ اصلی آن تطابق یابد) از یک نظر ویژگی مثبتی تلقی می‌شود و چنین کتابی می‌تواند خواننده را با تمامی مباحث و محورهای ضروری در آموختن خانواده‌درمانی، به ‌واسطۀ حجمی متوسط از مطالب آشنا سازد؛ هرچند که میزان آن هنوز برای دو و حتی سه واحد درسی در مقطع کارشناسی بیش از میزان معیار (صابری ‌نجف‌آبادی، 1391: 162) است. با وجود این در مقایسه با کتب بسیار پرحجم‌تر خانواده‌درمانی اثر نیکولز و شوارتز^[24] (1395، تهران: دانژه) بالغ ‌بر 840 صفحه و خانواده‌درمانی: تاریخچه، نظریه و کاربرد اثر گلادینگ^[25] (1394، تهران: تزکیه) بالغ ‌بر 700 صفحه حجم مقبول‌تری دارد.

بحث

با توجه به کاستی‌ها و شماری از محاسن ذکرشدة کتاب خانواده‌درمانی، قابلیت و دامنۀ کاربرد نسخۀ فارسی پنجمین ویرایش آن برای آموزش در دانشگاه‌ها ضعیف ارزیابی می‌گردد و نظر به برخی شایستگی‌های کتاب (شمول کمابیش گستردۀ آن در هم‌سنجی با کتاب‌های متمرکز بر مدل یا مبحثی واحد، حجم نه‌چندان زیاد و سایر محاسن شکلی و ساختاری) می‌توان گفت سودمندی آموزش آن به ‌عنوان یک کتاب درسی ویژۀ دورۀ کارشناسی در حد متوسط و برای آموزش در مقاطع آموزشی بالاتر اندک است. چه با وجود برخی محاسن آن در هم‌سنجی با سایر کتب، کتاب‌هایی مانند خانواده‌درمانی نوشتۀ آلن کار (Alen Carr, 2000) که غلامرضا تبریزی ترجمه کرده، علی‌رغم برخی ایرادات از قابلیت‌های همسنگ و فراتری برخوردار است. گفتنی است کتاب نامبرده افزون بر شمول کافی، از حجمی بسیار فراخور (در حد 250 صفحه) برای آموزش در این مقطع برخوردار است. با در نظر گرفتن ضعف‌های عمدۀ نسخۀ فارسی کتاب خانواده‌درمانی گلدنبرگ و گلدنبرگ (Goldenberg & Goldenberg, 2000) اعم از به‌روز نبودن مطالب، کاستی در نگارش، عدم ویراستاری و وفاداری کافی به متن اصلی (به دلیل کوشش در ساده‌سازی مطالب) نمی‌توان آن را به عنوان منبعی پیراسته برای آموزش در دورۀ کارشناسی ارشد تلقی کرد.

در جمع‌بندی نوشتار و نظر به استنباط صورت پذیرفته از گزارش محاسن و کاستی‌های مطرح‌شده و با در نظر گرفتن خواسته‌های فرهنگی - اجتماعی و آموزشی، ویژگی‌های کتاب برای آموزش واحدهای درسی مشاوره و درمان خانواده در ایران، مطابق با جدول 5 مطرح می‌گردد. به ‌راستی لازم است ملاحظاتی مانند هماهنگی نوشته با نیازها و شرایط تحصیلی دانشجویان مقاطع مختلف و اندازۀ تخصصی بودن آن پایش شود. در واقع، بهتر است محتوای کتب موجود در زمینۀ خانواده‌درمانی برای مقطع کارشناسی جامع باشد؛ یعنی با وجود پرداختن فشرده به ‌تمامی مبانی و رویکردها فاقد شرح جنبۀ عملی کاربست‌های مشاوره و درمان خانواده باشد. پیشنهاد می‌شود در تدوین کتاب برای دانشجویان مقطع کارشناسی، بیشتر بر دانش‌بنیادی و دیدگاه‌ها توجه شود و در تدوین کتبی که با هدف آموزش به دانشجویان مقاطع بالاتر انجام می‌گیرد بر آموزش پربارتر دانش و کاربرد و تخصصی بودن آن تمرکز شود. چه، از سویی انتظار نمی‌رود دانشجویان مقطع کارشناسی، افزون بر یادگیری مبانی و اصول، آمادگی آموختن کاربست‌های رویکردهای مشاوره و درمان خانواده را داشته باشند و به‌کارگیری کاربست‌ها مستلزم آن است که دانشجو در مقاطع تحصیلات تکمیلی بر پایۀ درگیری کافی در پایان‌نامه و بهره‌گیری از فرصت‌های کارورزی و شرکت در کارگاه‌های آموزشی بر دانش نظری و کاربست‌های یک یا چند رویکرد محدود چیره شده باشد.

جدول 5   فهرست برخی از ویژگی‌های ضروری در تدوین کتاب مناسب دربارۀ خانواده‌درمانی