طراحی و تولید کتاب درسی الکترونیکی و بررسی تأثیر آن بر یادگیری و نگرش دانشجویان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد تکنولوژی آموزشی

2 دانشیار دانشگاه علامه طباطبائی

3 عضو هئیت علمی مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی «سمت»

4 دانشجوی دکتری تکنولوژی آموزشی و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی اردبیل

چکیده

طراحی و تولید کتاب درسی الکترونیکی و بررسی تأثیر آن بر یادگیری و نگرش دانشجویان
 
شبنم نثری*
دکتر اسماعیل زارعی زوارکی**
دکتر محمد آرمند***
عیسی رضایی****
 
چکیده
هدف پژوهش حاضر بررسی تأثیر کتاب الکترونیکی بر میزان یادگیری و نگرش دانشجویان کارشناسی در درس «مقدمات روشها و فنون تدریس» است؛ و آن روش از نوع شبه آزمایشی طرح پیش‌آزمون ـ پس‌آزمون با گروه کنترل می‌باشد. جامعه آماری شامل کلیه دانشجویان کارشناسی دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی دانشگاه علامه طباطبائی اسـت کـه درس مـقدمات روشهـا و فنـون تدریس را در نیمسال دوم تحصیلی 1389ـ1390 انتخاب کرده بودند. نمونه تحقیق، شامل 36 دانشجوی درس «مقدمات روشها و فنون تدریس» بودکه به صورت تصادفی به دو گروه آزمایش (کتاب الکترونیکی) و گواه (روش متداول) تقسیم شدند. ابتدا از هر دو گروه، پیش‌آزمون یادگیری و نگرش در شرایط یکسان به عمل آمد؛ سپس، گروه آزمایش در طول ترم با استفاده از کتاب الکترونیکی (متغیر مستقل) و گروه کنترل به صورت متداول (کتاب چاپی) مورد آموزش   

 
قرار گرفتند. در پایان، داده‌ها با استفاده از آزمون محقق ساخته یادگیری و پرسشنامه محقق ساخته نگرش نسبت به کتاب الکترونیکی در موقعیتهای پیش‌آزمون و پس‌آزمون جمع‌آوری شد. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از روشهای آماره‌های توصیفی (میانگین، انحراف معیار وتعداد) و برای بررسی فرضیه‌های پژوهش، از آزمون T و تحلیل واریانس چندمتغیره، و همچنین برای محاسبه اندازه اثر از فرمول گلاس و برای تفسیر آن نیز از جدول گلاس استفاده شد. یافته‌ها نشان داد که میزان یادگیری و نگرش دانشجویان گروه آزمایش در مقایسه با گروه گواه به طور معناداری افزایش یافته است. سرانجام نتایج به دست آمده از این پژوهش، برتری میزان یادگیری و نگرش دانشجویانی را نشان داد که از طریق کتاب الکترونیکی آموزش دیده بودند.



*  کارشناس ارشد تکنولوژی آموزشی )nasri.et88@gmail.com)
**  دانشیار دانشگاه علامه طباطبائی )ezaraii @yahoo.com)
***  عضو هئیت علمی مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی «سمت»)mohammadarmand@yahoo.com)
****  دانشجوی دکتری تکنولوژی آموزشی و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی اردبیل )rezaeiphd@gmail.com)
 

کلیدواژه‌ها


مقدمه

تافلر در کتاب شوک آینده، عصر حاضر را عصر دانایی می‌نامد. بنا به نظر تافلر مقوله‌هایی از قبیل سرعت چشمگیر تغییر و رشد اطلاعات، دسترسی وسیع به منابع اطلاعاتی، در اختیار داشتن رایانه، اتصال به اینترنت، دسترسی به کتابخانه‌های معتبر دنیا، مجلات، روزنامه‌ها و مقالات علمی، ارتباط وسیع‌تر مردم در هر سن، جنس، با هر زبان، موقعیت اجتماعی، فرهنگی و سیاسی از اقصی‌نقاط جهان از مشخصه‌های جامعه جدید جهانی است؛ و بر این اساس تسلط بر ابزارهای فناورانه و همگانی در فرایند تدریس و آموزش دانشگاهی‌امری ضروری است (رضایی،1383). به عبارت دیگر، نیاز کاربران در عصر کنونی تنها دسترسی به اطلاعات نیست، بلکه سرعت و سهولت دسترسی به اطلاعات یکی از دلایلی است که امروزه کاربرد فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی را افزایش داده است و نیاز روز افزون به آن را آشکار می‌سازد. امروزه نه تنها مجلات بی‌شماری در قالب الکترونیکی در کنار نسخه چاپی خود منتشر می‌شوند، بلکه کتابهای بسیاری در موضوعهای گوناگون به قالب الکترونیکی درآمده‌اند (فهیمی‌فر، 1388). در واقع، هدف اصلی از به وجود آمدن کتاب الکترونیکی غلبه بر محدودیتهایی است که کتابهای چاپی با آن مواجه‌اند. خصوصیت اصلی کتاب الکترونیک، ماهیت پویا، تعاملی و انعطاف‌پذیری آن است که می‌تواند به شکلها و فرمتهای گوناگون و در هر زمان و مکانی قابل دسترس و عرضه باشد
(Hawkinz, 2001). با این حال، بیشترین کاربرد کتابهای الکترونیکی در حوزة کتابهای درسی است؛ زیرا دانش‌آموزان و دانشجویان نیاز دارند که چندین کتاب را همراه داشته باشند اما هزینة بالا و عدم امکان حمل مداوم، مانعی جدی برای آنها محسوب می‌شود. کتابهای درسی الکترونیکی باعث کاهش هزینه و افزایش قابلیت حمل کتابها برای دانش آموزان و دانشجویان می‌شوند.

«بلاوراند»[1] (2002) و «یانگ»[2] (2001) معتقدند که کتابهای درسی اگر به همان شکل به صورت نسخه الکترونیکی در آیند نمی‌توانند مورد استفاده و محبوبیت قرار گیرند. به منظور پذیرش گسترده کتاب درسی الکترونیکی، طراحی آنها باید با هدف انتقال شیوه‌ای که دانشجویان بتوانند با کتاب درسی تعامل کنند و یادگیری آنها افزایش یابد، منطبق گردد. کتابهای درسی الکترونیکی به دلیل انعطاف‌پذیری زیاد و داشتن قابلیتهای چندرسانه‌ای می‌توانند به مثابه عاملی انگیزشی در یادگیری دانشجویان به کار روند و با ایجاد رغبت و علاقه، پیشرفت فزاینده دانشجویان را فراهم کنند (زمانی و جمالی زواره، 1385). بنابراین یکی از اهداف این پژوهش بررسی نگرش دانشجویان نسبت به کتاب الکترونیکی است؛ و با توجه به اینکه یکی از علل نارضایتی دانشجویان از کتابهای درسی الکترونیکی طراحی نامناسب آنهاست، و همچنین استانداردهای موجود در زمینة تولید کتاب الکترونیکی نیز پاسخگوی نیازهای دانشجویان نیست، و اثری که بتواند تمامی استانداردهای یک کتاب الکترونیکی را به صورت جامع در بر داشته باشد یافت نمی‌شود، در این پژوهش کتاب الکترونیکی براساس الگویی تلفیقی از استانداردهای گوناگون ایبونی[3] (2003) و استانداردهای مربوط به طراحی و تولید کتاب درسی دانشگاهی (زارعی زوارکی و عوض‌زاده، 1385) و دیگر استانداردها طراحی شده است و به بررسی تأثیر آن بر روی یادگیری و نگرش دانشجویان در درس مقدمات روشها و فنون تدریس در دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبائی می‌پردازد.

 

مبانی نظری

کتاب الکترونیکی یک منبع دیجیتال اطلاعاتی است که به شکل منسجم، مدون، هدفمند و با موضوعی مشخص طراحی شده و از طریق ابزارهای الکترونیکی چون رایانه، کتابخوان و یا ابزارهای اختصاصی پرتابل به صورت برخط یا نابرخط قابل ارائه است. «هارولد هنکه»[4] براین عقیده است که سابقه نشر الکترونیکی به 1945 میلادی باز می‌گردد. در این سال «وان وار بوش» پیشنهاد کتاب الکترونیکی را تحت عنوان میمکس[5]مطرح کرد، که به عنوان اولین کتاب الکترونیکی شناخته شد. میمکس حاوی میکروفیلم و یک بازخوان و صفحه‌هایی برای خواندن مطالب و ابزاری بود که برای ذخیرة کتابها، یادداشتها و مکاتبات استفاده می‌شد. این ابزار حافظه‌ای بزرگ برای ذخیره اطلاعات داشت. در هنگام نیاز، کاربر می‌توانست میمکسها، صفحه‌ها و سایر اموری را که روی کاغذ انجام می‌داد، آرشیو و نمایه کند و سپس آن را روزآمد سازد. این دستگاه هیچ گاه از قالب یک طراحی فراتر نرفت و طرح آن با عنوان اولین طرح شکست خورده در صف طولانی مخترعان کتابهای الکترونیکی قرار گرفت. به عقیدة «هنکه» دستگاه بوش بیشتر به یک سیستم مدیریت مدرک نزدیک بود تا کتاب الکترونیکی. به عبارت بهتر، میمکس تکمیل‌کنندة گسترة مفهومی برای حافظه فرد بود (Hughes, 2003؛ CHEN, 2001)؛ علیدوستی و شیخ شعاعی، 1385: 105ـ 108؛ بابایی، 1382: 22؛ استفن و استورم، 1998).

«وچ»[6] در سال 1999 اظهار داشت که آنچه ما آن را پدیده نو «کتاب الکترونیکی» می‌نامیم تداوم ایده‌های بوش و کای[7] است و آنها نیز به نوبة خود، پیرو پروژه گوتنبرگ در زمینه چاپ بودند (بابایی، 1382: 22). در سال 1971 «مایکلهارت» پروژه گوتنبرگ را در دانشگاه ایلینویز[8]با تبدیل متون کلاسیکی که قانون حق مؤلف دیگر شامل حال آنها نمی‌شد، به شکل کتابهای الکترونیکی آغاز کرد (Lee, 2004؛ Tedd, 2005). او نسخه‌های آسکی
از کتاب اعلامیه استقلال[9] را تولید و آن را بر روی شبکه‌ها برای استفادة فردی فرستاد
(Chen, 2003). ربع قرن بعد، 2500 کتاب توسط افراد داوطلب استنساخ شد و از طریق اینترنت در دسترس استفاده‌کنندگان قرار گرفت. هم‌زمان پروژه مشابهی نیز با نام کتابخانه عمومی اینترنت در دانشگاه کلمبیا انجام ‌گرفت. این پروژه حاصل همکاریهای ناشران و تولید‌کنندگان نرم‌افزار به منظور تبدیل کتابهای چاپی ناشران به شکل الکترونیکی بود
(Lee, 2004). در سال 1976 به منظور تامین نیازهای آموزشی ـ پژوهشی محققان، و به منظور آماده‌سازی متون الکترونیکی، «آرشیو متنی آکسفورد» به وجود آمد (Tedd, 2005). در دهه 1980 منابعی به شکل الکترونیکی بر روی سی دی به بازار عرضه شد. قابلیت حمل و نقل کتابهای الکترونیکی، یکی از خصیصه‌های دهه 1980 است؛ و با پیدایش صفحات نمایش روی دستگاههای رایانه‌ای به همراه دیکته کلمات، فرهنگ لغت و گنج واژه‌ها، بر ارزش آن افزوده شد. در اوایل دهه 1980، بعضی از این دستگاهها حاوی دایرۀ‌المعارف نیز بود. کاستی اصلی این دستگاهها این بود که برای استفاده از آثار مختلف با قالبی متفاوت قابلیت لازم را نداشتند. در دهه 1990 جهان کتابهای الکترونیکی به وسیله دهها هزار قالب متن اختصاصی ناسازگار شکل گرفت که صرفاً بر روی رایانه‌ای انحصاری خوانده می‌شدند و نیاز به تجهیزات بالاتری داشتند. دو گرایش در آن زمان به ظهور رسید. نخست ظهور نرم‌افزار قابل خواندن برای ابزار و دستگاه رقومی شخصی و رایانه‌هایی بود که برای یکپارچه‌سازی کتاب الکترونیکی برنامه‌ریزی شده بودند؛ و دوم ظهور شرکتهایی بود که روی بازار دانشگاهی به منظور یکپارچه سازی در زمینه خواندن این کتابها با استفاده از رایانه‌های رومیزی و کیفی و دیگر وسایل و ابزار الکترونیکی سرمایه‌گذاری کردند (Hughes, 2003 ؛ Lee, 2004). امروزه نیز پیشرفتهای اصلی در حوزه دستگاههای خواننده اختصاصی کتاب الکترونیکی در حال انجام است، تا بتواند محیط ساده و با امکانات فراوان را برای کاربر فراهم کند و در عین حال حس راحتی مطالعه برای کتابهای چاپی را به فرد منتقل سازد.

با این حال یکی از موانع توسعه و گسترش کتاب الکترونیکی و علت نارضایتی دانشجویان از کتابهای درسی الکترونیک، طراحی نامناسب آنهاست (Wilson, etal
2002,). در سالهای اخیر برخی اصول در این زمینه ارائه شده است که رهنمودهای خوبی را برای طراحی کتابهای درسی الکترونیک ارائه می‌دهد، ولی از آنجا که این اصول به صورت پراکنده مطرح شده و هرکدام به بخشی از طراحی پرداخته است ما به طور منسجم تلفیقی از آنها را برای طراحی کتاب درسی الکترونیکی این پژوهش به کار گرفته‌ایم. این اصول برگرفته از راهنمای طراحی کتاب درسی الکترونیک ابونی (2002)، اصول چندرسانه‌ای مایر[10] (2009)، اصول طراحی پیامهای آموزشی (Morrison, etal, 2011) و اصول صفحه‌آرایی است به شرح زیر:

1. اصل طراحی پیامهای آموزشی (راهبردهای پیش آموزشی، علامت دهی، کاربرد تصاویر، خلاصه، نمودارها و چارتها)؛

2. اصل تقطیع (اصول پاراگراف نویسی، تیتر و سوتیتر)؛

3. اصل انسجام یکپارچگی (عینی، ذهنی، قیاسی، شرح وبسط مفهومی، شرح وبسط روش کاری، شرح و بسط نظری، توالی سلسله‌مراتبی، داربست‌بندی، سازماندهی حقایق)؛

4. اصل تعامل (خواننده با نویسنده، خواننده با محتوا، خواننده با خوانندگان، خواننده با رابط کاربر، خواننده با ناشر و گروه پشتیبان، خواننده با متخصصان، خواننده با منابع اطلاعاتی، خواننده با ابزارهای وب 2)؛

5. اصل چندحسی (کانال دیداری با شنیداری)؛

6. اصل چندرسانه‌ای (صدا با متن، صدا با ویدئو، صدا با عکس، ویدئو با متن، عکس با متن، جدول وچارت با متن)؛

7. اصل مجاورت مکانی (تصویر در کنار متن، فیلم در کنار متن، صدا در کنار متن)؛

8 . اصل مجاورت زمانی (صدا هم‌زمان با متن، صدا هم‌زمان با تصویر، صدا هم‌زمان با انیمیشن)؛

9. اصل افزونگی یا حشو (حذف مطالب نامرتبط)؛

10. اصل شخصی‌سازی (قابلیت تغییر اندازه، فونت، رنگ، زمینه، صوت محاوره‌ای، چینش عناصر صفحه)؛

11. اصل طرح‌بندی (طراحی جلد، شناسه، اندازه صفحه، زمینه، اندازه حروف، رنگ، تیترها و سوتیترها، حاشیه، فونت مناسب، متن، فضای پر وخالی، نقطه کانونی)؛

12. اصل قابلیت رهبری (امکان جستجو در متن، امکان جستجو در منابع دیگر، شماره صفحه، مرور اجمالی، فرامتنها، فراپیوندها، فهرست مطالب مختصر، فهرست مطالب مفصل و کلی، زیرنویس، ارجاعات، راهنمای موضوعی، واژه نامه و غیره).

از آنجا که شرح کامل این اصول در این مقاله ممکن نیست، صرفاً به موارد مطرح شده اکتفا کرده، به بررسی اثربخشی کتاب الکترونیکی طراحی شده مطابق با این اصول پرداخته‌ایم. البته یادآور می‌شود که در زمینه کتابهای الکترونیکی پژوهشهای بسیاری صورت گرفته است؛ گرچه تعداد آنها در داخل کشور بسیار کم است و تنها به مرور و گردآوری اطلاعات مرتبط با کتابهای الکترونیکی از ابعاد گوناگون نظیر تعاریف، انواع، نرم‌افزارها و سخت افزارها، قالبهای وجود و نظایر آن بسنده شده است. در این راستا می‌توان به پژوهشهای زیر اشاره نمود:

طی پژوهشی در دانشگاه اصفهان نشان داده شد که کتابهای درسی الکترونیک که روی سایت قرار داده شده‌اند استانداردهای لازم را ندارند و تنها نسخه اسکن شده کتاب چاپی هستند؛ و مصاحبه‌ای هم که با یکی از مسئولان آموزش مجازی دانشگاه اصفهان انجام شد حاکی از عدم رغبت دانشجویان به خواندن این‌گونه کتابها بود (زمانی و جمالی زواره، 1385). پژوهش زمانی (1385) نیز، با موضوع بررسی اصول طراحی و تهیه کتابهای درسی الکترونیک دانشگاهی، نشان داد که هنگام تهیه کتابهای درسی الکترونیک، به اصول طراحی کمتر توجه می‌شود. نفیسه فارغ‌زاده (1385) نیز در پژوهش خود با عنوان «نقش فناوری اطلاعات در توزیع و نشر کتاب درسی و بررسی استانداردهای تولید محتوای الکترونیک»، به نبود بسترهای مناسب برای تولید محتوای الکترونیک اشاره کرده است. با همین رویکرد و به منظور طراحی کتاب الکترونیکی کاربرمدار، ویلسون و لاندونی وگیب[11] (2002) در مقاله خود، با عنوان «رویکرد کاربرمدار به منظور طراحی کتاب الکترونیکی»، به بررسی پروژه ایبونی[12] پرداختند. در روش‌شناسی این پروژه و ارزیابی آن بیش از 200 دانشجو، مدرس و محقق در آموزش عالی انگلستان مورد مطالعه قرار گرفتند. این پروژه بیان می‌کند که عناصر مربوط و موجود در کتاب کاغذی نظیر فهرست مندرجات، نمایه‌ها و حروف چینی باید در کتاب الکترونیکی نیز باقی بمانند و کتاب به لحاظ الکترونیکی باید با رسانه جدید از طریق استفاده از فرامتن، موتورهای جستجو و قابلیتهای چندرسانه‌ای متناسب باشد. پژوهش دیگری راکلارک (2007) در زمینة «کتابهای الکترونیکی و علوم انسانی: پیمایشی در دانشگاه دنور» انجام داد. وی نتیجه گرفت که محققان دانشگاهی در رشته‌های علوم انسانی بیش از دانشجویان عادی در رشته‌های علوم انسانی نسبت به این کتابها آگاهی دارند، اما میزان استفادة آنها از این کتابها یکسان است. به طور کلی، دانشجویان علوم انسانی نسبت به گروههای دیگر کمتر از کتاب الکترونیکی استفاده می‌کنند؛ و کتاب چاپی را برنوع الکترونیکی آن ترجیح می‌دهند و کمتر به ارزشهای افزوده‌ای از قبیل قابلیت جستجو اهمیت می‌دهند (Clark, 2007). گرگوری[13] (2008) در پژوهش خود با عنوان «اما من یک کتاب واقعی می‌خواهم» به بررسی استفاده و نگرش دانشجویان کارشناسی نسبت به کتابهای الکترونیکی پرداخته است. این پژوهش با استفاده از ابزار پرسشنامه نگرش اجرا شد. هدف مطالعه بررسی استفاده و نگرش دانشجویان دورة کارشناسی نسبت به کتابهای الکترونیکی بود که در یک دوره 4ساله انجام شد. نتایج به دست آمده با آنچه برای نسل شبکه‌ها و این هزاره انتظار می‌رفت، مغایرت داشت. یافته‌ها نشان می‌داد که استفاده از کتابهای الکترونیکی با احساسات دانشجویان منطبق است، و دانشجویان از کتابهای الکترونیکی استفاده خواهند کرد، اما استفاده از کتابهای چاپی را ترجیح می‌دهند (Gregory, 2008). براساس پژوهشهای انجام گرفته فرضیه‌های این تحقیق عبارت‌اند از:

1. میزان یادگیری دانشجویانی که با کتاب الکترونیکی طراحی شده آموزش دیده‌اند نسبت به دانشجویانی که با کتاب چاپی آموزش دیده‌اند، متفاوت است.

2. بین نگرش دانشجویانی که با کتاب الکترونیکی طراحی شده آموزش دیده‌اند با دانشجویانی که با کتاب چاپی آموزش دیده‌اند، تفاوت وجود دارد.

2ـ1ـ کتاب الکترونیکی طراحی شده برکاهش میزان اضطراب دانشجویان تأثیر دارد.

2ـ2ـ کتاب الکترونیکی طراحی شده برافزایش میزان اطمینان دانشجویان تأثیر
دارد.

2ـ3ـ کتاب الکترونیکی طراحی شده بر افزایش میزان علاقه مندی دانشجویان تأثیردارد.

 

جامعه، نمونه و روش نمونه‌گیری

روش پژوهش حاضر از نوع شبه آزمایشی طرح پیش‌آزمون ـ پس‌آزمون با گروه کنترل است. جامعه آماری شامل کلیه دانشجویان کارشناسی دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی دانشگاه علامه طباطبائی است که درس مقدمات روشها و فنون تدریس را در نیمسال دوم تحصیلی 1389ـ1390 انتخاب کرده بودند؛ و نمونه تحقیق، شامل 36 دانشجوی درس «مقدمات روشها و فنون تدریس» بودکه به صورت تصادفی به دو گروه آزمایش (کتاب الکترونیکی) و گواه (روش متداول) تقسیم شدند.

 

روش اجرا

در این پژوهش ابتدا براساس اصول ترکیبی طراحی و تولید کتابهای الکترونیکی،
سناریویی برای درس «مقدمات روشها و فنون تدریس» تدوین شد؛ و سپس با استفاده از نرم‌افزار تولید کتاب الکترونیکی شرکت آینده پژوهان مدیا، کتاب مورد نظر تولید گردید.
از آنجا که یکی از علل نارضایتی دانشجویان از کتابهای درسی الکترونیک، طراحی نامناسب آنها می‌باشد و با توجه به اینکه استاندارد واحدی در زمینه طراحی کتاب الکترونیک وجود ندارد. پژوهشگر تصمیم گرفت با بهره‌گیری از استانداردهای گوناگون، اصولی منسجم ارائه دهد که راهنمای طراحان در تولید کتاب الکترونیک باشد. این اصول برگرفته از راهنمای طراحی کتاب درسی الکترونیک ابونی (2002)، اصول چندرسانه ای مایر[14] (2009)، اصول طراحی پیامهای آموزشی (موریسون، روس وکمپ، 2011) و اصول صفحه‌آرایی است که به طور مختصر در دوازده اصل ارائه گردیده است. این اصول عبارت‌اند از: اصل طراحی پیامهای آموزشی، اصل تقطیع، اصل انسجام یکپارچگی، اصل تعامل، اصل چندحسی، اصل چندرسانه‌ای، اصل مجاورت مکانی، اصل مجاورت زمانی، اصل افزونگی یا حشو، اصل شخصی‌سازی، اصل طرح‌بندی، و اصل قابلیت رهبری. سپس براساس این اصول برای فصل پنجم کتاب روشها و فنون تدریس سناریویی نوشته شد و براساس این اصول دخل و تصرفی در این فصل داده شد، یعنی از تصاویر، فیلم، دیالوگ، نمودار استفاده شد. سپس با استفاده از نرم افزار کتاب الکترونیکی شرکت آینده پژوهان مدیا که یک پلت فرم بر بستر فلش می‌باشد کتاب الکترونیکی روشها و فنون تدریس ساخته شد. لذا پس از اتمام طراحی و تولید کتاب درسی الکترونیکی توسط محقق که سه ماه به طول انجامید به منظور ارزیابی اثربخشی این محصول با نظر اساتید راهنما، ابتدا نمونه مطالعه به صورت تصادفی به گروههای کنترل و آزمایش تقسیم شدند و سپس پیش‌آزمون یادگیری و نگرش اجرا شد. پس از اجرای پیش‌آزمون، گروه آزمایش در طول ترم با استفاده از کتاب الکترونیکی (متغیر مستقل) و گروه کنترل به صورت متداول (کتاب چاپی) مورد آموزش قرار گرفتند، و در پایان، داده‌ها با استفاده از آزمون محقق ساخته یادگیری و پرسشنامه محقق ساخته نگرش نسبت به کتاب الکترونیکی در موقعیتهای پیش‌آزمون و پس‌آزمون جمع‌آوری گردید؛ و برای تجزیه و تحلیل آنها از روشهای آماره‌های توصیفی (میانگین، انحراف معیار و تعداد) و برای بررسی فرضیه‌های پژوهش، از آزمون T وتحلیل واریانس چندمتغیره و همچنین به منظور محاسبه اندازه اثر از فرمول گلاس و برای تفسیر آن نیز از جدول گلاس استفاده شد. تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار spss نسخه 16 محاسبه گردید.

 

ابزار گردآوری اطلاعات

در این پژوهش برای جمع‌آوری داده‌های متغیر یادگیری از آزمون یادگیری استفاده
شده است. آزمون یادگیری شامل 40 سوال تستی است که روایی آن را اساتید راهنما و مشاور و استاد درس مربوطه تایید کرده‌اند و پایایی آن با استفاده از روش دو نیمه کردن 75/. به دست آمده که قابل قبول است و نشان می‌دهد که سؤالات از نظر درونی با آزمون همبستگی معنا داری دارند. همچنین، داده‌های متغیر نگرش در این پژوهش به کمک ابزار سنجش نگرش نسبت به کتاب الکترونیکی جمع‌آوری شده است. این پرسشنامه توسط محقق و براساس پرسشنامه‌های نگرش‌سنج موجود و مقیاس نگرش‌سنج کامپیوتر CAS ساخته شده است. مقیاس نگرش‌سنج کتاب الکترونیکی شامل 3 خرده مقیاس است: 1) خرده‌مقیاسهای اضطراب کتاب الکترونیکی؛ گویه‌های 1، 4، 10، 13، 16، 22، 25 مبین این خرده مقیاس هستند و بر روی هم اضطراب و تشویش فرد را در کاربری کتاب الکترونیکی اندازه می‌گیرند. 2)خرده مقیاس اطمینان کتاب الکترونیکی؛ گویــه‌های ایـن خـرده مقیـاس ـ 11، 14، 17، 20، 23، 26، 2، 6، 24، 5، 29 ـ اطمینـان و اعتماد به نفس آزمودنی را در کاربری کتاب الکترونیکی می‌سنجند. 3) خرده مقیاس علاقه مندی به کتاب الکترونیکی؛ این خرده مقیاس به میزان علاقه‌مندی و اشتیاق آزمودنی در کاربری کتاب الکترونیکی می‌پردازد و گویه‌های 8، 20، 9، 12، 15، 18، 21، 28، 27، 3، 30 مبین آن هستند. روایی این پرسشنامه را اساتید راهنما، مشاور و متخصص روانسنجی تأیید کرده‌اند، و پایایی آن با استفاده از روش آلفای کرنباخ محاسبه شده است؛ و مقدار آن برای پرسشنامه نگرش 94/. به دست آمده است. ضرایب پایایی آلفا برای سه خرده مقیاس اضطراب، اطمینان و علاقه مندی به تفکیک در جدول زیر آمده است که نشان دهنده این است که آزمونها از دقت کافی برای اندازه گیری برخوردارند.

 

خرده مقیاس

ضریب آلفا

اضطراب

82/.

اطمینان

84/.

علاقه مندی

86 /.

کل

94/.

یافته‌ها

جدول 1   خلاصه اطلاعات مربوط به آزمون t برای مقایسه میانگینهای گروه آزمایش و کنترل در
 متغیرهای پژوهش در مرحله پیش‌آزمون

متغیر

گروه

تفاوت میانگین

DF.

T.

سطح معناداری

یادگیری

آموزش باکتاب الکترونیکی

0. 94

30

0. 87

0. 39

آموزش با کتاب چاپی

نگرش

آموزش باکتاب الکترونیکی

6. 12-

30

0. 96-

0. 34

آموزش با کتاب چاپی

اضطراب

آموزش باکتاب الکترونیکی

2. 62-

20. 39

1. 26-

0. 22

آموزش با کتاب چاپی

اطمینان

آموزش باکتاب الکترونیکی

2. 94-

30

1. 29-

0. 21

آموزش با کتاب چاپی

علاقه‌مندی

آموزش باکتاب الکترونیکی

0. 56-

23. 94

0. 23-

0. 82

آموزش با کتاب چاپی

 

جدول 1 نشان می‌دهد که میانگینهای نمره پیش آزمون در همه متغیرها در دو گروه آزمایشی و کنترل تفاوت ناچیزی دارد. به عبارت دیگر، بین میانگین نمره‌های دو گروه تفاوت معنی دار وجود ندارد (05/0p >)، اما همین تفاوت جزئی بین دو گروه پیش‌آزمون نیز باید حذف یا تعدیل شود تا بتوان نتیجه گرفت افزایش نمره در پس‌آزمون در نتیجه نوع آموزش بوده است. بدین منظور در بررسی فرضیه پژوهشی از نمرات تفاضل پیش‌آزمون از پس‌آزمون (نمرات D)برای حذف اثر پیش‌آزمون استفاده می‌شود تا بتوان تاثیر آن را کنترل کرد.

برای بررسی این نکته که آیا شیوه آموزش (آموزش با کتاب چاپی یا آموزش با کتاب الکترونیکی) برمتغیرهای یادگیری، نگرش، اضطراب، اطمینان و علاقه تأثیر دارد یا نه، از بین آماره‌های چهارگانه پیلایی،[15] لامبدای ویلکز،[16] هاتلینگ[17] و ریشه روی،[18] آماره لامبدای ویلکز گزارش شد (از آنجا که متغیر مستقل در این پژوهش دارای دوسطح
است، درنتیجه میزان f در چهار آزمون برابر است، و در اینجا فقط یکی از آماره‌ها گزارش شد).

 

جدول 2   تحلیل چند متغیری بر روی نمرات یادگیری، نگرش، اضطراب، اطمینان، علاقه، با
              در نظر گرفتن گروهها به عنوان متغیرمستقل

متغیر

آزمون

مقدار

F

Df فرضیه

Df خطا

سطح معناداری

گروه

لامبدای ویلکز

0. 41

7. 40

5

26

0. 000

 

بر اساس جدول فوق می‌توان گفت آماره لامبدای ویلکز معنادار است
(40/7 = 26/5F ,  01/0p<). داده‌های این جدول نشان می‌دهد که فرضیه مشابه بودن میانگینهای دو گروه آموزشی را براساس متغیرهای وابسته (یادگیری، نگرش و متغیرهای اضطراب، اطمینان و علاقه) می‌توان رد کرد. از نظر آماری تفاوت معناداری بین دو
گروه آموزش با کتاب چاپی و آموزش با کتاب الکترونیکی در متغیرهای وابسته ترکیبی وجود دارد. به عبارت دیگر، بین دو گروه آموزش با کتاب چاپی و آموزش با کتاب الکترونیکی در نمرات متغیرهای یادگیری، نگرش، اضطراب، اطمینان و علاقه تفاوت معنادار وجود دارد. جدول2 دید کلی از بررسی همه متغیرها ارائه می‌دهد اما برای اطلاعات بیشتر، داده‌های مربوط به مقایسه‌های جفتی در هر متغیر وابسته در جدول 3 ارائه می‌شود.

 

جدول3   نتایج آزمون اثرات بین گروهی تحلیل واریانس نمرات متغیرهای یادگیری، نگرش، اضطراب، اطمینان، علاقه، در گروهها‌ی آموزش با کتاب چاپی و کتاب الکترونیکی پس از حذف اثر پیش‌آزمون

منابع تغییر

متغیرهای وابسته

مجموع مجذورات

درجه آزادی

میانگین مجذورات

F

سطح معناداری

آثار مداخله

یادگیری

125 .378

1

125 .378

123 .22

000 . 0

نگرش

50 .4324

1

50 .4324

887 .12

001 . 0

اضطراب

500 .312

1

500 .312

328 .7

011 . 0

اطمینان

000 .512

1

000 .512

827 .12

001 . 0

علاقه

000 .648

1

000 .648

761 .11

002 . 0

در جدول3 نتایج آزمون اثرات بین گروهی تحلیل واریانس نمرات متغیرهای یادگیری و نگرش، اضطراب، اطمینان، علاقه، با برداشتن اثر پیش‌آزمون آورده شده است. به منظور بررسی مقایسه‌های جفتی به اثرات مداخله‌ای توجه می‌کنیم. هنگامی که نتایج متغیرهای وابسته به صورت جداگانه در نظر گرفته می‌شود در تمامی متغیرها تفاوتها با استفاده از سطح آلفای تعدیل شده بن فرونی (0. 01 )به معنی داری آماری رسیده است. بر اساس نتایج مندرج در جدول، فرض صفر در تمام متغیرها رد می‌شود و نتیجه می‌گیریم که بین میانگینهای دو گروه آموزش به شیوه کتاب الکترونیکی و آموزش با کتاب چاپی تفاوت معناداری به نفع گروه آزمایش وجود دارد؛ یعنی دانشجویانی که تحت آموزش با کتاب الکترونیکی بوده‌اند نسبت به دانشجویان گروهی که با شیوه سنتی و متداول آموزش دیده‌اند و مداخله آزمایشی را دریافت نکرده‌اند در آزمونهای یادگیری و نگرش، اضطراب، اطمینان، علاقه‌مندی، نمرات بالاتری را کسب نموده‌اند. به عبارت دیگر، هر پنج فرضیه پژوهشی تایید شدند.

 

بحث و نتیجه‌گیری

یافته‌های پژوهش حاضر مؤید این مطلب است که کتاب الکترونیکی پژوهش حاضر پویا بوده، جذابیت لازم را برای یادگیری داشته است. از ویژگیهای پویای کتاب الکترونیکی پژوهش حاضر می‌توان به طراحی فوق‌العادة آن اشاره کرد که توانست بخش وسیعی از مشکلات استفاده از کتابهای الکترونیکی را حل کند. کتاب الکترونیکی مورد استفاده در پژوهش با دارا بودن بیشتر محاسن و امتیازات کتابهای الکترونیکی از جمله حجم و وزن کم، حمل و نقل آسان، قابلیت ارائه چندرسانه‌ای، امکان خط کشیدن زیر نکات مهم، حاشیه‌نویسی، یادداشت برداری، نشانه‌گذاری در کتاب، برجسته نمودن محتوا، قابلیت بزرگ‌نمایی، قابلیت ورق زدن به جای طومار شدن بدون صفحه، ظاهر مناسب، قابلیت چند رسانه‌ای (پخش صدا و تصویر و فیلم آموزشی و انیمیشن)، قابلیت دو رسانه‌ای (ارتباط با استاد از طریق اینترنت)، تعاملی بودن، و ارزشیابی از فراگیر، توانسته است بخش وسیعی از مشکلات رایج کتب الکترونیکی را حل نماید. همچنین یافته‌های پژوهش حاضر با نتایج پژوهش کلارک (2007)، کوکس (2004)، فهیمی فر (1387)، «بنت»و«لاندونی» (2005) همسوست.

نتایج پژوهش کلارک (2007) نشان داد اکثریت کاربران با قالب الکترونیکی کتابها موافقند. در پژوهش سیمون در سال 2001 و نتایج تحقیقات کوکس در سالهای 2002 و 2003 در دانشگاه ملی ایرلند، کتاب الکترونیک نتایج مثبتی را به بار آورده بود. همچنین نتایج پژوهش فهیمی فر (1387) نشان داد که عامل چندرسانه‌ای بودن در تمایل افزایش کاربران به استفاده از کتابهای الکترونیکی مهم است. یافته‌های مطالعه «بنت» و «لاندونی» (2005) نشان داد که افراد آگاه نسبت به کتاب الکترونیکی، آن را ابزاری مفید می‌دانستند. در مورد دلایل مفید بودن و استفاده و علاقه فراگیران به استفاده از کتاب الکترونیکی، پژوهش هرنون (2009) یافته‌های پژوهشهای قبلی را تأیید می‌کند از این نظر که اکثر کاربران، کتابهای الکترونیکی را به طور کامل مورد مطالعه قرار نداده و فقط قسمتهای لازم را مطالعه می‌کنند؛ به منظور یافتن قسمتهای مرتبط، سعی می‌کنند از فهرست مندرجات، چکیده‌های فصلها و نمایه موضوعی استفاده نمایند. در پژوهش کرستانی، لاندونی و ملوسی (2006) نیز آمده است که مؤلفه‌های دیداری یک کتاب نظیر فهرست مندرجات، شماره صفحات، نوع قلم و غیره از مسائل مهمی است که در هنگام طراحی کتابهای الکترونیکی باید به آنها توجه کرد تا مورد جذابیت و استفاده توسط خوانندگان قرار گیرد.

از طرفی دیگر نتایج به دست آمده در این پژوهش با پژوهشهای دامنیک (2005) و مک فال (2005)، ویلسون (2003)، و پژوهش انجام شده در دانشگاه اصفهان (1385)، گرگوری (2008)، کلارک (2007)، انورادها و یاشا(2006) همخوانی ندارد. در پژوهش دامنیک (2005) و مک فال (2005) در یادگیری دانشجویانی که از کتاب الکترونیک و چاپی استفاده کردند تفاوت معنی دار مشاهده نشد، که به نظر محققان دلیل اصلی آن کاربرد عادتهای استفاده از کتاب درسی چاپی در کتاب درسی الکترونیکی است. همچنین نتایج پژوهش گرگوری (2008) که به بررسی نگرش دانشجویان نسبت به کتاب الکترونیکی پرداخته نشان داد استفاده از کتابهای الکترونیکی با احساسات دانشجویان منطبق است، اما دانشجویان استفاده از کتابهای چاپی را ترجیح می‌دهند. شاید دلیل به دست آمدن این نتایج عادت نداشتن فراگیران به استفاده از کتابهای الکترونیکی یا عدم مهارت آنها در به کارگیری نرم‌افزار و سخت افزارهای کامپیوتری باشد. در پژوهش کلارک (2007) مهم‌ترین مشکل مطروحه از سوی کاربران، خسته شدن کاربر به هنگام مطالعه متون طولانی از روی صفحه مانیتور است. انورادها و یاشا (2006) در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که میزان استفاده از کتابهای الکترونیکی در بین کاربران بسیار پایین است و دلیل آن را عدم آگاهی کاربران در کار با سخت‌افزار و نرم‌افزارها دانسته‌اند. شاید دلیل ناهمسوبودن پژوهش حاضر با سایر پژوهشها این باشد که کتابهای الکترونیکی که در این پژوهشها مورد استفاده قرار گرفته‌اند استانداردهای لازم را نداشته، پویا نبوده و صرفاً نسخه اسکن شده کتاب چاپی بوده‌اند؛ اینها مهم‌ترین دلایلی است که باعث عدم رغبت دانشجویان به خواندن این کتابها شده است. هر چند که پژوهش حاضر با طراحی یک کتاب درسی الکترونیکی استاندارد توانسته تا حدودی بر این مشکلات فایق آید، هنوز گذر از کتابهای چاپی به الکترونیکی اقدامات زیادی را لازم دارد که توجه نهادهای مختلف نسبت به این امر را ایجاب می‌کند. بنابراین، با توجه به یافته‌های پژوهش حاضر پیشنهادات کاربردی زیر ارائه می‌شود:

ـ نظام آموزشی و آموزش عالی کشور ما با درک اهمیت این رسانه می‌تواند به حمایت و گسترش این پدیده نوپا برخاسته و با تهیه نسخه‌های الکترونیکی از کتابهای درسی، به شکلی وسیع تر در آموزش رسمی، زندگی تحصیلی دانش‌آموزان و دانشجویان تغییر ایجاد کرده، آنها را علاقه مند به کتاب و کتابخوانی نماید.

ـ با توجه به قابلیتهای کتابهای الکترونیکی انتظار می‌رود که این کتابها در آینده
به شکل کامل‌تر ارائه شوند و در آنها از امکانات چندرسانه‌ای به شکلی وسیع‌تر استفاده شود.

ـ در طراحی کتابهای الکترونیکی باید به این نکته توجه کرد که ابتدا تعریف دقیق وسیع از مورد آموزشی به دست آید؛ یعنی باید محتوا، شیوه آموزش، امکانات کمک آموزشی و شیوه سنجش و ارزشیابی را دقیقاً مشخص کرد و سپس به طراحی و ساخت کتاب الکترونیکی مورد نظر پرداخت.

ـ باید توجه داشت برای اینکه این کتابهای الکترونیک ارزش حقیقی خود را نشان دهند باید همراه با کتابخوانهای الکترونیک ارائه شوند؛ در نتیجه آموزش عالی ما باید امکان تهیه این کتابخوانها را با هزینه‌ای مناسب و ارزان، در اختیار همه دانشجویان قرار دهد. در این صورت است که این کتابها علاوه بر مزیت چندرسانه‌ای بودن مزایای دیگر خود را که در این پژوهش به آن اشاره شد نشان خواهند داد.

ـ استفاده از کتاب الکترونیکی برای تمام موضوعات درسی و تمام اهداف آموزشی مناسب نیست و فقط در مواردی توصیه می‌شود که استفاده از آنها نیل به اهداف را آسان‌تر می‌کند.

تشکر و قدردانی

این مقاله برگرفته از پروژه تحقیقاتی با عنوان «طراحی و تولید کتاب الکترونیکی: اجرا و ارزشیابی تأثیر آن بر میزان یادگیری و نگرش دانشجویان در درس «مقدمات روشها و فنون تدریس» است که در قالب پایان‌نامه کارشناسی ارشد تدوین شده است و سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی از آن حمایت مالی کرده است. بدین‌وسیله مراتب قدردانی خود را از حمایت مالی آن سازمان و نظرات ارزشمند استادان راهنما و مشاور اعلام می‌داریم.

 



[1].  Bellaverand

[2].  Young

[3].  Eboni

[4].  Harlod Henke

[5].  Memex

[6].  Votch

[7].  Kay

[8].  Illinoise Univercity

[9].  Deceleberation of independence

[10].  Richard E. Mayer

[11].  Wilson and Landoni and Gibb

[12].  EBONI (Electronic Books ON-screen Interface)

[13].  Gregory

[14].  Richard E. Mayer

[15].  Pillai’s Trace

[16].  Wilks’ Lambda

[17].  Hotelling’s Trace

[18].  Roy’s Largest Root

فهرست منابع
1. استفن،اچ؛ استورم وایلد (1998). «فصل جدیدی از کتابهای الکترونیکی». ترجمه آذین قاضی میرسعید و فرزانه شکوری (1381). فصلنامه پیام کتابخانه،12 (1و2)32ـ36.
2. بابایی، محمود (1382). نشرالکترونیکی. تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران .
3. رضایی، محمد (1383). «ICT و تأثیرات آن در نظامهای آموزشی فعال»، مجله پرتو مهر.
4. زارعی زوارکی، اسماعیل؛ عوض‌زاده، ایرج (1385). «استانداردهای طراحی و تولید کتاب درسی به صورت چندرسانه ای»، درکتاب درسی دانشگاهی: ساختارها و ویژگیها. جمعی از مؤلفان. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت).
5. زمانی، بی‌بی عشرت؛ جمالی‌زواره، بتول (1385). «اصول طراحی و تهیه کتابهای درسی»، درکتاب درسی دانشگاهی: فناوری اطلاعات و ارزشیابی. جمعی از مؤلفان. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت).
6. فارغ‌زاده، نفیسه (1385). «نقش فناوری در توزیع و نشر کتاب درسی و بررسی استانداردهای تولید محتوای الکترونیکی»، درکتاب درسی دانشگاهی: فناوری اطلاعات و ارزشیابی. جمعی از مؤلفان. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت).
7. فهیمی‌فر، سپیده (1387). «بررسی کتابهای الکترونیکی موجود در کتابخانه‌های دانشگاهی شهر تهران». فصلنامه علوم و فناوری اطلاعات، 23 (3)53ـ75.
8. فهیمی‌فر، سپیده؛ غائبی، امیر (1388). «کتابهای الکترونیکی از دیدگاه متخصصان اطلاع‌رسانی شاغل در کتابخانه‌های مرکزی دانشگاههای شهر تهران»، فصلنامه علوم و فناوری اطلاعات، دوره 24، شماره 1، ص79ـ115.
9. علیدوستی، سیروس؛ شیخ شعاعی، فاطمه (1385).فناوری اطلاعات و کتابخانه‌ها. تهران: پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران.
10. Anuradha. k. t, and H. S. Usha (2006). E-books access models: an analytical comparative study. The Electronic Library24 (5)662 679 http://proquest. umi. com (accessed 20 July. 2009).
11. Bennett. Linda,and Monica Landoni (2005). E-books in academic library in academic libreries. The Electronic Library 23 (1):9-16 http ://www. emerald dinsight. com (accessed 20 February. 2009).
12. Chen, Y. N (2003). Application and Development of Electronic Books in an E-Gutenbergage. Online information review 27 (1): 8-16. http://proquest.umi.com (accessed March 12, 2009).
13. Clark. Michael Levine (2007). Electronic books and the humanities a survey at the University of Denver. Collection Building 26 (1):7-14 http://proquest. umi. com (accessed 29 sept 2008).
14. Cox, John. JZZP (2004). E-books: challenged and opportunities. D-Lib Magazine 10 (10) www. dlib. org/dlib. htm (accessed March17, 2007)
15. Eboni project (2003). http://ebooks. strath. ac. uk/eboni/guidelines/index. html. (accessed March 12 2009).
16. Gregory, Cynthia. L (2008). But I wana Real Book"An Investigation of Undergradyates «usage and Attitudes toward Electronic Books. Reference & User Services Quartery 47 (3):266-273 http://proquest.umi.com (accessed 20 May. 2009).
17. Hawkins, D. T. (2001). E-Textbook Gaining Ground in Print Space, available at: proquest. umi. com
18. Hernon, Peter, Rosita Hopper. Michael R. Leach. Larua L. Saunders, and and Jane Zhang (2006). Ebook Use by Students: Undergraduates in Economics. Literature, and Nursing. The journal Acadameic Librarianship 33 (1):3-13http://www.sciencedirect.com (accessed 20 June. 2009)
19. Hughest, Carol Ann (2003). .E-books. Encyclopedia of Library and Information Science2:948-989. Newyork:marcel dekker, INC.
20. Lee, K.-H., N Guttenberg, and V McCrary (2004). Standardization aspects of E- book content formats. Computer Standards and Interfaces 24: 227-239.
21. Mayer. R. (2009). Multimedia Learning: Second Edition,Principles for Paragraphs, http://www.physics.ohio-state.edu
22. Mcfall, R (2005). Electronic textbooks that Transform How Textbooks are Used. The Electronic Library 23 (1): 72-81. http://www. emeraldinsight. com. (accessed January 25, 2009).
23. Morrison, G. R., Ross, S. M., and Kemp, J. E. (2011). Designing Effective Instruction, 6th ed.Hoboken,NJ: Wiley.
24. Tedd, lucy A (2005). E-books in academic Libraies: An international over view. New Reriew of Academic Librainship. v: 5778 (accessed May 12, 2007).
25. Wilson, R. , M. Landoni. and F. Gibb ( 2002). A user-centered approach to e-book design. The Electronic Library 20 (4): 247-256. www. emerald. com (accessed April 14, 2009).